Çar imperiyasının köçürmə siyasəti nəticəsində Osmanlı və İran imperiyalarının erməni əhalisi XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimalında, əsasən Qarabağ, İrəvan, Gəncə və Naxçıvanda yerləşdirilmişdir ki, bu da bu bölgələrdə demoqrafik vəziyyətə kəskin təsir etmişdi. Çar imperiyasının köç siyasətinin əsas məqsədi I Pyotrun 10 noyabr 1724-cü il tarixli fərmanında da nəzərdə tutulmuş Azərbaycanın bu hissəsində erməni dövləti yaratmaq vədinə əməl etmək idi.[1] 1828-ci ildə “Erməni vilayəti”ni və 1848-ci ildə İrəvan quberniyasını təsis etməklə Çar Rusiyası bunu həyata keçirmək üçün mühüm addımlar atmış oldu. Erməniləri öz siyasi məqsədləri üçün istifadə etmək istəyən Rusiyanın ikinci planı qonşu dövlətlərin işğalında ermənilərdən bir vasitə kimi yararlanmaq idi. Beləki, XIX əsrin son rübündə xaricdə yaşayan ermənilər arasında terrorçu milli qrupların, yəni təşkilatların yaradılmasına başlanıldı. Erməni terrorçu təşkilatları birinci olaraq XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq xeyriyyə cəmiyyətləri şəklində yaradılaraq fəaliyyət göstərməyə başladılar. Bunların arasında ən çox tanınanı Hınçak və Daşnaksütyun komitələri idi.
Hınçak komitəsi Rusiya erməniləri tərəfindən 1886-1887-ci illərdə İsveçrədə qurulmuşdur. Məqsədləri Azərbaycanda, Osmanlı və İran torpaqlarında yaşayan erməniləri birləşdirərək “Böyük Ermənistan” yaratmaq idi. Qurucuları rusiyalı ermənilər olsa da, bir müddət sonra təşkilatın mərkəzi Londona köçürülmüş və ingilislərin təsiri altına düşmüşdür.
Daşnaksütun cəmiyyəti 1890-cı ildə Tiflisdə yaradıldı. Bu təşkilatın əsas məqsədi fəaliyyət göstərən bütün erməni dərnəklərini birləşdirərək türklərə qarşı üsyanlar qaldırmaq idi.[2] Məhz bu terrorçu təşkilatın yaradılmasından sonra Osmanlı ərazisində və ardından da Azərbaycanda qanlı hadisələr törədilməyə başlanmışdır. Bu iki təşkilatın fəaliyyətinə nəzər saldıqda, müsəlman türk əhalinin yaşadığı bölgələrdə xarici qüvvələrin dəstəyi ilə çox saylı təxribat və üsyanlar qaldırdıqlarını görürük. Hınçak təşkilatının törətdiyi ilk qanlı hadisə 1890-1892-ci illər arasında Osmanlı dövlətinin cənub-şərq vilayətlərində 65000 günahsız müsəlmanın (türklər və kürdlər) öldürməsidir. Bunun ardınca da, 1894-cü ildə başlayan Sasun üsyanları da bu komitələr tərəfindən təşkil edilərək on ildən çox davam etmişdir.[3] Bu qanlı hadisələr eyni ilə 1905-1906-cı illərdə Azərbaycanda həyata keçirilmişdir.[4]
Tarixdə ilk dəfə erməni-azərbaycanlı qanlı toqquşması 1905-ci ilin yanvarında Rusiya burjua inqilabının başlaması ərəfəsində ortaya çıxmışdır. Ermənilər inqilabi şəraitdən istifadə edərək 1905-ci ilin fevral ayında Bakıda törətdikləri qanlı hadisələri qısa bir zamanda Azərbaycanın digər bölgələrinə də yaydılar. Qarabağ isə qanlı hadisələrin ən qaynar nöqtəsinə çevrildi. 1905-1906-cı illər Qarabağdakı hadisələrdə ermənilərə ən çox yardım edənlər Qarabağ və Tiflisdə yerləşən rus hərbi qarnizonları oldu. Qarabağda ən böyük zərər çəkən bölgə Şuşa olmuşdur. Bu illərdə əhalisinin yarısına yaxını azərbaycanlılar olan Şuşada iki il ərzində minlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi.[5]
Məmməd Səid Ordubadi “Qanlı illər” əsərində 1905-1906-cı illər erməni-azərbaycanlı qanlı hadisələrindən aydın bir şəkildə bəhs edir. Müəllif, hadisələrə bir başa şahid olduğundan, dövrün mətbuat xəbərləri, rus zabitlərinin protokol yazılarından və zərər çəkənlərin şikayət məktublarından faydalanaraq qələmə aldığı əsərində, bu hadisələrin əsas başlama səbəbi olaraq dörd arqumenti göstərməkdədir:
Qarabağda və indiki Dağlıq Qarabağ ərazisini əhatə edən Şuşa qəzasında demoqrafik vəziyyətə gəlincə, 1905-1906-cı illər iğtişaşları həm milli, həm də etnik zəmində baş vermişdir. Belə ki, XIX əsr boyunca çarizmin ermənilərin köçürmələrini davam etdirməsi Qarabağda demoqrafik vəziyyəti köklü bir şəkildə dəyişdirmişdi. Artıq Şuşa qəzasına gətirilib yerləşdirilən ermənilərin sayı 1886-cı ildə buradaki əhalinin 58%-ni təşkil edirdi. 1897-ci ildə aparılan siahıyaalmaya görə, Qarabağın ümumi əhalisinin 415721 nəfərdən ibarət olduğu və onların da 59.5% azərbaycanlılara, 39.5% ermənilərə və 1%-i isə ruslara aid olmuşdur.[7] Maraqlı fakt kimi onu da göstərmək olar ki, rusiyalı tarixçi Skibitski XX əsrin əvvəllərində Şuşa qəzasında yaşayan ermənilərin sayının 25%-ə qədər geriləməsini qeyd edir.[8] 1905-1906 hadisələrindən sonra, 1912-ci ildə aparılan qeydiyyatlarda ümumi olaraq Qarabağ üzrə statistik rəqəmlər azərbaycanlıların lehinə (azərbaycanlılar 62%, ermənilər 36%) dəyişsə də, Şuşa qəzasında ermənilərin sayında artım görülməkdədir.[9]
1897-ci il rusların həyata keçirdiyi siyahıyaalmaya görə, Cənubi Qafqazda cəmi 900 min erməninin yaşadığı görülür. Rusiyalı tarixçi Şavrovun 1911-ci ildə verdiyi məlumata görə isə, ermənilərin Qafqazdakı sayı artıq 1.3 milyondur. Təqribən 13-14 il ərzində 400 minə (45%) qədər çoxalan ermənilər, Cənubi Qafqazdakı öz milli maraqlarını böyük ölçüdə siyasiləşdirə bilmişdilər. Bunun nəticəsi olaraq, onlar Rusiya Dumasında təmsil olunmaq haqqı qazandılar. Artık, ermənilər Cənubi Qafqazın “müqəddaratını müdafiə edən” üç xalqdan biri kimi fəaliyyət göstərirdilər.
[1] Nəcəfli, Güntəkin, “Qarabağın xristiyan məlikləri və ermənilərin Qarabağda dövlət yaratmak cəhdləri”, Renessans, № 3-4 (2006), ss. 64-68.
[2] a.k.ə. Sakarya, İhsan (1984), ss. 73-92. Həmçinin bax; a.k.ə. Uçarol, Rifat (1995), s. 377. Həmçinin bax; Erməni terroru və quldur birləşmələrinin bəşəriyyətə qarşı cinayətləri (XIX-XX)-Müxtəsər xronoloji ensiklopediya, (Bakı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnsan Hüquqları İnstitutu, 2003), ss. 13-18.
[3] Rusiyanın Erzurumdakı Baş Konsolu Mayevskinin qeydləri (tərcümə edən Vasif Quliyev) (Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1995), ss, 6-10. Həmçinin bax; a.k.ə. Sakarya, İhsan (1984), ss. 93-127.
[4] a.k.ə. T.K.Heydərov, və başqaları, C. II., (2010), ss. 38-109, 456-559.
[5] a.k.ə. T.K.Heydərov, və başqaları, C. II., (2010), ss. 38-109, 456-559. Həmçinin bax; Ordubadi, Məmməd Səid, Qanlı illər 1905-1906-ci illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi (Bakı, Qafqaz nəşriyyat evi, 2007), ss. 42-52. Həmçinin bax; Nəvvab, Mir Möhsün, 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası (Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1993), ss. 36-37-40-41.
[6] a.k.ə. Ordubadi, Məmməd Səid (2007), ss. 5-11.
[7] a.k.ə. Кавказский календарь Российской империи 1897, сc. 230-233.
[8] a.k.ə. Müxtəsər xronoloji ensiklopediya (2003), s. 36.
[9] a.k.ə. Mahmudov, Ceyhun (2010), ss. 564-565.
