1918-ci ildə Azərbaycanda törədilən qırğınlar, 1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş Oktyabr inqilabından sonra, Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik Bakı Soveti Komitəsinin Bakıda hakimiyyəti ələ keçirməsiylə bir başa bağlıdır. Belə ki, 1917-ci ilin dekabırında Rusiya xalq Komissarları Sovetinin sədri V.İ.Lenin tərəfindən Qafqazın fövqəladə komissarı təyin olunmuş S.Şaumyanın Korqanovun başçılıq etdiyi Hərbi İnqilab Komitəsi ilə birlikdə Tiflisdən Bakıya gəlişi buradakı siyasi vəziyyətin daha da gərginləşməsinə səbəb oldu. Lenin hökümətinin I Dünya müharibəsindən çəkilməsi nəticəsində Qafqaz cəbhəsindən geri qayıdan əsgərlərin bir hissəsi vətənlərinə qayıtmaq əvəzinə Bakıda toplanmağa başladılar. Bu əsgərlərin Bakıda saxlanılmasında S.Şaumyan böyük fəallıq göstərirdi. Bunun nəticəsi olaraq 1917-ci ilin sonu və 1918-ci ilin əvvəllərində Bakıda daşnak-bolşevik birləşmələrinin Azərbaycan milli qüvvələrinə qarşı açıq mübarizəsi başlamış oldu.[1]
Azərbaycanda milli qüvvələrə başçılıq edən “Müsavat” partiyasının getdikcə artan nüfuzundan qorxuya düşən bolşevik-daşnaq qüvvələri Bakını inqilabla əksinqilab arasında mübarizə meydanına çevirdilər. Bolşevik-daşnaq qüvvələrinin birləşdiyi Bakı Sovetinin Qırmızı Ordu adı altında əksəriyyəti daha əvvəl Anadoluda qırğınlar törətmiş erməni quldur dəstələrindən ibarət olan 20 minlik silahlı qüvvəsi cəmlənmişdi. 1918-ci ilin martında Bakıda siyasi vəziyət son dərəcə gərginləşdi. Bundan əvvəl Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə Müsavatın böyük səs çoxluğu ilə qələbə qazanması bolşevik və daşnakları ciddi narahat edirdi. Cənubi Qafqazın ən güclü siyasi partiyasına çevrilən Müsavat, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda inamla mübarizə aparırdı. Şaumyan başda olmaqla bolşevik qüvvələri Erməni Milli Şurası və Daşnaksütyun partiyasının rəhbərləri ilə birlikdə Müsavata qarşı əsl müharibəyə başladılar. Bakıda Azərbaycan milli qüvvələrinin sayca az və pis silahlanmış olduğunu yaxşı bilən Şaumyan fürsətdən istifadə edərək azərbaycanlılara qarşı milli qırğına hazırlaşırdı.[2]
1918-ci il mart ayında Lənkəranda hərbi xidmətdə olduğu zaman silahla ehtiyatsız davranışdan həlak olmuş H.Z.Tağıyevin oğlu Məhəmməd Tağıyevin cənazəsini 24 martda Bakıya gətirən müsəlman diviziyasının 48 nəfərdən ibarət kiçik bir dəstəsi bolşevikləri təşvişə saldı. Mərhumu dəfn edən müsəlman dəstəsinin tərki-silah olunmaları istənildiyində, rədd cavabına tüfənglərdən və pulemiyotlardan atılan atəşlərlə qarşılıq verildi. Martın 29-da şəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət olan “Evelina” gəmisinin Bakıda bolşevik qüvvələri tərəfindən tərki-silah edilməsi milli qırğına başlamaq üçün bəhanə oldu. Belə ki, Talışinskinin rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən müsəlman diviziyasının qərargahına hücum edildi. Şaumyanın əmri ilə tərki-silah və həbs olunan gərargahın “Evelina” gəmisində Lənkərana gedilməsi tələb olundu. Lənkərana yola düşən “Evelina” gəmisinin həm tərki-silah, həm də güllə atəşinə tutulmasına cavab olaraq Bakı şəhərinin əhalisi etirazını bildirdi. Onlar silahların qaytarılması və heyətin azad edilməsini tələb etməyə başladılar. Bolşeviklərlə birləşən erməni şovinistləri bu məsələni siyasiləşdirərək, martın 30-da Bakı Sovetinin inqilabı müdafiə komitəsini yaratdılar. Ermənilərin içində isə Daşnaksütun və Erməni Milli Şurasının üzvləri əsaslı fəaliyyət göstərirdi. Məsələni milli problemə çevirən Şaumyan və onun həmfikirləri Azərbaycan xalqına qarşı soyqırım hərəkatına başladı. Gəmidəki silahlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə olundu. Ertəsi gün şəhərin cənub hissələrində erməni əsgərləri göründülər. Onlar bütün küçə boyu səngərlər qazmağa, torpaq və daşlardan bəndlər ucaltmağa başladılar. 1918-ci il mart ayının 30-da erməni kilsəsi yanında toplaşan daşnak dəstəsi azərbaycanlılara ilk atəşi açdı. 31 mart səhər tezdən bolşevik-daşnak dəstələri azərbaycanlılar yaşayan məhəllələrə hücum etdilər. Həmin məhəllələri dənizdən isə hərbi gəmilər bombalamağa başladılar. Ermənilər rusları inandırmışdılar ki, guya İçəri şəhərdə azərbaycanlılar rusları qırıblar. Matroslar bunun yalan olduğunu biləndən sonra atəşi dayandırsalar da artıq gec idi, alova bürünmüş məhəllələrdə ölənlərin sayı-hesabı yox idi. Erməni faşistləri heç kimə rəhm etmirdilər, qarşılarına çıxan hər kəsi türkmüsəlman deyə dərhal qətlə yetirirdilər. Onlar evləri qarət edir, adamları yandırır, hamilə qadınları ağlasığmaz işgəncələrlə vəhşicəsinə öldürüdülər.[3]
Daşnaklar azərbaycanlılara qarşı Bakı Sovetinin adından istifadə edərək millətçişovinist siyasətlərini həyata keçirirdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulduğu ilk günlərdə bu qırğınları araşdırmaq üçün yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (15 iyul 1918-ci ildə yaradılmışdır)[4] sənədlərinə əsasən məlum olur ki, 1918-ci ilin Mart soyqırımı zamanı Bakı şəhərində 11 min nəfərədək azərbaycanlı öldürülmüşdür. Onların çoxunun meyitləri tapılmamışdır. Bakının şəhər camaatından 400 milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə olunmuş, xalqın bir çox ziyarətgahları və tarixi abidələri dağıdılıb yerlə-yeksan edilmiş, uzaqvuran toplarla Təzəpir məscidi zədələnmişdir. Daşnaqlar Bakıda dünya memarlığını incilərindən sayılan “İsmailiyyə” binasına od vurub yandırmışdılar.
Mart soyqırımı və ya Mart hadisələri, 1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində törədilmiş qırğınlar idi. Daha sonralar isə, 1920-ci ilin baharına qədər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, eləcə də Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Səlyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və Qərbi Azərbaycan torpaqlarında da ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlar davam etmişdir. Bakıdan sonra dəhşətli qırğın hadisələrindən biri də Şamaxıda törədildi. Şamaxıya S. Lalayanın başçılığında 3 minə qədər erməni əsgəri göndərilmişdi. Bundan xəbər tutan yerli müsəlman İcraiyyə Komitəsi, Şamaxı uyezdinin rəisi Hacımalıbəyov və uyezd qazisi Abdulxalıq Əfəndi Əfəndiyev erməni yepiskopunun yanına göndərildi ki, silahlı erməni dəstələrini geri qaytarsın. Lakin erməni yepiskopunun cavabı qəti oldu: “Biz gəlmişik ki, bütün müsəlmanları qılıncdan keçirək…”.[5] Şamaxıdakı qırğınlarda şəhərin 13 məhəllə məscidi və eyni zamanda 743-cü ildə tikilmiş Azərbaycanın ilk məscidi olan “Cümə” məscidi də yandırılaraq talan edilmişdir. Ermənilər Şamaxı qəzasının 53 kəndində 4190 kişi, 2560 qadın və 1277 uşaqlar olan toplam 8027 nəfər azərbaycanlını soyqırıma məruz qoymuşdular.[6]
Əvvəlcədən qurulmuş plana görə daşnaq-bolşevik qoşunu Şamaxını işğal etdikdən sonra Quba qəzasına daxil olmalı idi. Xaçmazda yaşayan ermənilər bu barədə xəbərdar edilmiş, onlara xeyli əlavə silah və sursat göndərilmişdi. Quba qəzasında da hadisələr eyni istiqamətdə cərəyan edirdi. Aprel ayında Quba qəzasına göndərilən daşnaq dəstələrinin komandiri Hamazasp bildirmişdi: “Mən erməni xalqının qəhrəmanı və onun müdafiəçisiyəm… Mənə Xəzər dənizindən Şahdağadək olan ərazidə bütün azərbaycanlıları məhv etmək əmri verilmişdir”.[7] Onun başçılıq etdiyi daşnak dəstələri Quba qəzasında 122 kəndi yandırdılar. Yerli sakinlər isə min bir əzablarla qətlə yetirildilər. Ermənilər adamların gözlərini çıxararaq “gözmuncuğu” düzəldirdilər. Hamazaspın vəhşilikləri nəticəsində 1918-ci ilin ilk beş ayı ərzində Quba qəzasında üst-üstə 16 mindən çox insan məhv edilmişdir. Ayrı-ayrı mənbələrə və şahidlərin dediklərinə əsasən, qırğın zamanı 12 minədək ləzgi, 4 mindən çox azəri türkü və tat əhalisi öldürülmüşdür. 1918-ci ilin qırğınları zamanı daşnak-bolşevik birləşmələri Quba qəzasında 162 kəndi dağıtmışdılar ki, bunlardan 35-i hazırda mövcud deyildir.
Lənkəranda olan “Dikaya diviziyası”-nı tərki-silah etmək üçün dəniz vasitəsilə bolşevik-daşnak dəstələri göndərilmişdi. Bunların hamısı Erməni Milli Şurasının göstərişi ilə edilirdi. Bolşevik-daşnak əsgərləri yolda qabaqlarına çıxan kəndləri dağıdırdılar. Astara bu dəstənin əsgərləri tərəfindən topa tutularaq darmadağın edildi, əhalinin əksəriyyəti yaşayış yerlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Xəzər dənizi sahilində Qızılağac ilə Lənkəran arasındakı kəndlər “Aleksandr” hərbi gəmisi tərəfindən top atəşinə tutuldu. Bu qırğınlar zamanı Cənub bölgəsində 2000 mindən çox insan öldürüldü.[8]
Erməni quldur dəstələri, həmçinin Qarabağa da soxuldular. Bu dövrdə Gəncə quberniyasının tərkibində yer alan Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarında yerli əhalinin kütləvi soyqırımları həyata keçirildi. Bunların içində Andranik adlı quldur, Qarabağın azərbaycanlı əhalisini məhv edərək, buranı yeni qurulmuş Ermənistana birləşdirmək istəyirdi. O, 1918–1919-cu illər ərzində Qarabağ bölgəsində 150 azərbaycanlı kəndinin minlərlə əhalisini qırıb yox etmişdi.[9]
1918-ci ilin mart hadisələrinə qədər ən ağır itkini Qərbi Azərbaycan torpaqları olan İrəvan qəzası vermişdir. Bu bölgənin 199 azərbaycanlı kəndi və 1919-cu ilin sentyabrına qədər isə qonşu Eçmiədzin qəzasına məxsus 62 azərbaycan kəndi yerlə-yeksan edilmişdir. Buralarda kəndlər məhv edilir, insanlar vəhşicəsinə öldürülür, sağ qalanlar isə, canlarını qurtararaq İran, Osmanlı və Şərqi Azərbaycan torpaqlarına qaçırdılar.[10]
1918-1920-ci illərdə ermənilər tərəfindən ən çox zərər çəkmiş bölgələrdən biri də Zəngəzur olmuşdur. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinə görə Zəngəzur qəzasının 115 kəndində toplam 10.068 nəfər azərbaycanlı vəhşicəsinə qətl edilmişdir.[11]
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu illər ərzində ermənilərin törətdiyi qanlı qırğınların bəzi yerlərdə qarşısının alınması Osmanlı ordusunun Azərbaycana etdiyi hərbi yardımları sayəsində mümkün olmuşdur. Osmanlı və Azərbaycan əsgərlərinin qurduğu Qafqaz İslam Ordusu, ilk əvvəl 15 sentyabr 1918-ci ildə Bakını azad edərkən Gəncə-Bakı istiqamətindəki yol boyu məntəqələri, sonra da oktyabr ayında başda Şuşa olmaqla Qarabağda erməni quldur dəstələrinin törətdiyi qırğınların qarşısını ala bilibdir.[12]
Lakin sonradan hadisələr başqa məcrada cərəyan etdi. 1918-ci ilin 30 oktyabrında Osmanlı dövləti ilə İngilislər arasında imzalanan Mudros müqaviləsinə görə Qafqaz İslam Ordusunun Qarabağı və sonra da Azərbaycanı tərk etməsindən sonra, bundan istifadə edən ermənilər Qarabağda yenə də qırğınlar törətməyə başlamışdır.[13]
Azərbaycana qarşı milli soyqırım olan və 1918-ci il “mart hadisələri” ilə başlayıb 1920-ci ilə qədər sürən bu qanlı qırğınlarda ümumilikdə 50 mindən çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir. Kütləvi soyqırım hadisələri Şərqin ilk demokratik respublikası olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli dövlətçilik siyasəti ideyalarına güclü təsir göstərmiş, eyni zamanda Rusiya imperiyasını da demokratik-federativ respublikaya çevirilməyə, və bu regiondakı millətlərə muxtariyyət hüququnun verilməsi üçün əlini çəkməyə məcbur etmişdir.
[1] İsgəndərov, Anar, “1915-1920-ci illərdə Azərbaycanda Türk və Müsəlmanlara qarşı həyata keçirilən soyqırımlar”, Süleymanov, Mehman və Rıhtım, Mehmet, red., Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu (Bakı, Qafqaz Universiteti nəşri, 2008), s. 76. Həmçinin bax; Геноцид Азербайджанского народа 1918 года: организаторы и палачи (Turxan-Баку, 2013), cc. 13-14.
[2] Arzumanlı, Vaqif və başqaları, 1918-ci il qırğınları (Bakı, Öyrətmən, 1995), ss. 3-4. Həmçinin bax; Abışov, Vaqif, Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər) (Bakı, Nurlan, 2007), ss. 33-34. Həmçinin bax; a.k.ə. İsgəndərov, Anar (2008), s. 77.
[3] a.k.ə. Arzumanlı, Vaqif və başqaları (1995), ss. 8-10.
[4] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) Ensiklopediyası (İki cilddə), C. I (Bakı, Lider nəşriyyat, 2004), s. 32.
[5] Azərbaycan Respublikası Milli Dövlət Arxiv Fondu 1061, siy. 1, vər. 85.
[6] a.k.ə. İsgəndərov, Anar (2008), ss. 78-81.
[7] Qaraca, Bəxtiyar, “Məqsəd Azərbaycanı məhv etmək idi”, Azərbaycam qəzeti, 31 mart 2013; (http:// www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=21914). Baxılmışdır 27 dekabr 2013-cü il
[8] a.k.ə. Arzumanlı, Vaqif və başqaları (1995), ss. 23-25. Həmçinin bax; a.k.ə. İsgəndərov, Anar (2008), ss. 82-86.
[9] a.k.ə. Uçarol, Rifat (1995), ss. 485-491. Həmçinin bax; a.k.ə. Müxtəsər xronoloji ensiklopediya (2003), ss. 42-100. Həmçinin bax; a.k.ə. Arzumanlı, Vaqif və başqaları (1995), ss. 25-30. Həmçinin bax; Məmmədova, Həvva, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Yuxarı Qarabağ ərazisində vəziyyət: erməni terrorizminin güclənmsi (1918-1920) (Bakı, Nağılevi nəşriyyatı, 2006), ss. 28-41. Həmçinin bax; Süleymanov, Mehman, Nuri Paşa və silahdaşları (Nurlar, 2014), s. 211.
[10] a.k.ə. İsgəndərov, Anar (2008), s. 89.
[11] a.k.ə. Arzumanlı, Vaqif və başqaları (1995), ss. 31-38.
[12] Osmanlı Belgelerinde Karabağ, (İstanbul, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009), ss. 240-241. Həmçinin bax; “Karabağ”, Meydan-Larousse, Büyük lugat ve Ansiklopedi, C. VI (İstanbul, 1971), s. 917. Həmçinin bax; Süleymanov, Mehman, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan (Bakı, 1999), ss. 72-83-139. Həmçinin bax; Ağayev, Yusif və Əhmədov, Səbuhi, İstiqlal Yürüşü-1918 (Bakı, Altun Kitab, 2009), ss. 109-167. Həmçinin bax; a.k.ə. Abışov, Vaqif (2007), ss. 126-130. Həmçinin bax; a.k.ə., Süleymanov, Mehman, (2014), ss. 216-223.
[13] a.k.ə., Süleymanov, Mehman, (2014), ss. 224-225.
