Əvvəla, İrəvan, yəni indiki Yerevan tarixi keçmişiylə bir erməni şəhəri yox, tam tərsi olaraq XX əsrin 20-ci illərinə qədər bir Türk-Azərbaycan şəhəri olmuşdur. İrəvanın yerləşdiyi bölgə isə, coğrafi ərazi baxımdan hündür dağlarla əhatələnmiş çökəkdə yerləşdiyindən orta əsrlərdə yaşamış türk tayfa başçısı Səədin şərəfinə “Çuxur-Səəd” bölgəsi olaraq adlanmışdır. Səfəvilər dövründə də ölkənin 13 vilayətindən bir kimi Çuxursəd olaraq tanınmışdır.[1]
XVII əsr Osmanlı səyyahı Övliya Çələbinin qeyd etdiyi kimi, Hicri 915-ci ildə yəni 1509-1510-cu ildə Şah İsmayıl öz vəzirlərindən biri olan Rəvanqulu xana bu bölgədən axan Zəngi çayının sahilində müdafiə məqsədli bir qala tikdirməsini istəyir. Təxminən 7 ilə tikilən bu qala, sonralar xalq arasında Rəvan qalası kimi bilinməyə başlamışdır. Sonrakı illərdə bu qalanın ətrafına başqa qala və tikililər artırılaraq bura şəhər-qala şəklinə salınmışdır. Burada 1583-cü ildə Osmanlı dövlətinin sərkərdəsi Fərhad paşa[2] və 1605-ci ildə isə Naxçıvanlı sərdarlar tərəfindən tikilən əlavə qalalar xüsusilə qeyd oluna bilər.[3] Artıq XVII əsrdə Çuxursəd vilayətinin mərkəzi kimi bölgənin böyük şəhəri halına gələn İrəvan şəhəri, XVIII əsrin ortalarında qurulan İrəvan xanlığının da mərkəzi olmuşdur.
İrəvanın orta əsrlərdəki etnik tərkibinə gəlincə isə, mənbələrin verdiyi məlumata görə Səfəvi, Osmanlı və xanlıq dövründə bölgə əhalisinin əksəryyəti azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Belə ki, Osmanlı dövlətinin tutduğu 1590 və 1728-ci il İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftərlərinin statistik nəticələrinə görə, bölgənin ümumi əhalisinin XVI əsrin sonlarında 67.5%-i, XVIII əsrin ikinci rübündə isə, 78%-nin azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur.[4] Bunlardan başqa, 1673-cü ildə İrəvan əyalətindən keçən fransız səyyah Jan Şarden, İrəvan qala-şəhərində əhalinin sayını təxminən 4 min göstərərək, onların hamısının “təmizqan səfəvilər”, yəni azərbaycanlılar olduğunu qeyd etmişdir.[5] Bu göstəricilər demək olar ki, istər toponomik, istərsə də etnik baxımdan İrəvan xanlığı dövründə də davam etmiş və bu bölgədə azərbaycanlıların ermənilərə nəzərən açıq say çoxluğunda olması o dövrün bütün mənbələrində öz əksini tapmışdır.[6]
1828-ci ildə Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra İrəvan xanlığı süqut etdi və 1848-ci ildə yeni inzibati qaydalara əsasən əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan İrəvan əyaləti yaradıldı. Nəticədə, 1828-1829-cu illərdə, İran imperiyasından təxminən 6,946 ailə və ya 35.560 erməni miqrant Şimali Azərbaycanda məskunlaşdırıldı.[7] Azərbaycanın tarixi ərazilərində ermənilərin məskunlaşdırılması daha sonra 1829-ci ildə çar və Osmanlı imperiyaları arasında Ədirnə sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra baş tutmuşdur. Nəticədə, 1829-1830 illərdə Osmanlı imperiyasından da əlavə olaraq 14,000-dən çox erməni ailəsi və ya 85,000 erməni bu ərazilərdə məskunlaşdırıldı.[8]
Köçürülən ermənilərin əksəriyyəti Naxçıvan və İrəvan əyalətlərində yerləşdirildi. Ümumilikdə, 1828-ci ildən başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə kimi İrəvan əyaləti də daxil olmaqla Azərbaycan ərazilərinə bir milyona yaxın erməni gətirildi.[9] Bununla belə, 1918-ci ilin rəsmi rus sənədlərinə görə, İrəvan əyalətində əhalinin 54%-ni hələ də azərbaycanlılar təşkil edirdi.[10] Belə olduğu təqdirdə, tarixən Azərbaycan şəhəri olmuş və əhalisinin əksəriyyəti Azərbaycanlı olan İrəvanın Ermənistana güzəştə gedilməsinin səbəbini bilmək üçün o dövrün siyasi vəziyyətini nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, hələ I Dünya müharibəsinin tam olaraq bitmədiyi belə bir ictimaisiyasi vəziyyətdə 1918-ci il may ayının 11-də keçirilən Batum konfransının ilk iclasında Osmanlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Brest müqaviləsinin şərtlərini indiki danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etmədiyini bildirib, Osmanlının hərbi əməliyyat meydanında verdiyi qurbanların əvəzində bir sıra yeni ərazilər və imtiyazlar tələb etdi.[11] Bu tələblərlə ümumi bir mövqeyə gələ bilməyən Zaqafqaziya heyətində fikir ayrılıqları və ziddiyyətlər daha da dərinləşdi. Bu da öz növbəsində heyətdə təmsil olunan azərbaycanlı, gürcü və erməni nümayəndələrinin ayrı-ayrılıqda Osmanlı və Almaniya ilə danışıqlar aparmasına gətirib çıxardı. Türk tarixçisi A.N.Kurat yazır:
[…] gürcü, erməni və azərbaycanlıların bir dövlət halında yaşamaları imkansız idi. Bu durum qarşısında Osmanlı ilə imzalanacaq qəti sülhün davamlı və əsaslı olmasını təmin etmək üçün “konfederasiya” təşkil edən hər üç zümrənin ayrı-ayrılıqda müstəqil dövlət halına gəlmələri vacib idi. Bu görüş Osmanlı hökuməti tərəfindən irəli sürüldü və ancaq bu reallaşdığı təqdirdə qəti bir sülhün imzalana biləcəyi “Qafqaz nümayəndə heyəti”nə bəyan edildi.[12]
1918-c il mayın 26-da Zaqafqaziya Federasiyasının dağılmasından sonra da Osmanlı dövlətinin tələblərində elə bir dəyişiklik olmadı, əksinə bu tələblər daha da sərtləşdi. Hələ Zaqafqaziya Seyminin dağılması ərəfəsində, mayın 24-də Osmanlı dövlətinin sədr-əzəmi Tələt paşa Batum konfransındakı türk nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəyə göndərdiyi teleqramda yazırdı:
Ermənilərin bir hökumət halında təşəkkül etməsinə qətiyyən tərəfdar deyiləm. Kiçik bir erməni muxtariyyəti beş il sonra beş milyon əhalisi olan bir erməni dövləti halına gələcək və bütün Qafqaza hakim olaraq Şərqin Bolqarıstanına çevriləcəkdir. İran və Amerikada olan bütün ermənilər orada toplanacaq, ingilis və fransızlardan hər cür yardım alaraq, gələcəkdə gürcülərlə və çox asanlıqla əcəmlərlə birlikdə bizim əleyhimizə hərəkət edəcəklər.[13]
Bu dövrdə “erməni məsələsi” ilə bağlı Osmanlı siyasi dairələrində müəyyən fikir ayrılıqları var idi. Tələt və Ənvər paşalar “erməni məsələsi”ndə bölgədə erməni dövlətinin yaradılmasına qarşı çıxsalar da, Xəlil bəy və Vehib paşa kimi siyasilər ən azından beynəlxalq aləm qarşısında ermənilərə bir mövcudiyyət və müəyyən güzəştlər verilməsinin vacib olduğunu bildirirdilər.[14]
Qeyd etmək lazımdır ki, Tələt və Ənvər paşaların mövcud vəziyyətdə erməni dövlətinin yaradılmasına imkan verməmək istəyinə Azərbaycan nümayəndələri heç də müsbət yanaşmırdılar. Onlar öz mövqeyini əsaslandıraraq bildirirdilər ki, əgər bölgədə üç – gürcü, Azərbaycan və erməni kantonları yerinə yalnız iki – gürcü və Azərbaycan dövlətləri yaradılarsa, o zaman qonşu ölkələrdə yaşayan böyük erməni kütləsi Azərbaycana axacaq. Bu da Azərbaycana faktiki olaraq daha böyük qırğınlar, müsibətlər və dağıntılar gətirəcək. Buna yol verməmək üçün kiçik bir ərazidə ermənilərin milli dövlətinin yaranması və onların ora cəm edilməsi daha məqsədə uyğundur.[15]
xəlil bəy bu məsələ ilə əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski ilə bir sıra danışıqlar apardı və nəticədə Osmanlı yardımına böyük ehtiyac duyan Azərbaycan nümayəndələrinin razılığını ala bildi. Lakin Ənvər paşa çox sərt bir şəkildə bu təklifə qarşı çıxırdı. O da Tələt paşa ilə eyni mövqedən çıxış edərək, Qafqazda erməni dövlətinin yaranmasına imkan verməmək, ermənilərin yaşadığı əraziləri Azərbaycanla Gürcüstan arasında bölüşdürmək və müsəlmanların məskunlaşdığı əraziləri ermənilərdən təmizləmək istəyirdi. Bu mümkün olmadığı təqdirdə, yaranacaq erməni dövlətinin yaşamayacaq dərəcədə olduqca zəif bir şəkildə təşkil edilməsini vacib sayırdı və qətiyyətlə İrəvanın ermənilərə verilməsinə qarşı çıxırdı.[16]
Lakin Tələt və Ənvər paşalardan fərqli olaraq, Vehib paşa da reallığı dəyərləndirən Xəlil bəylə eyni mövqedən çıxış edirdi. O, Ənvər paşanın fikirlərinə qarşılıq olaraq bildirirdi ki, “erməniləri büsbütün qeyri-mövcud edə bilmərik. Hər halda onlara bir vücud vermək zərurət və məcburiyyətindəyik”.[17]
Beləliklə, 4 iyun 1918-ci il tarixində imzalanmış Batum müqaviləsinin şərtlərinə görə, Ermənistan Respublikası Cənubi Qafqazda 10 min km2 ərazisi olan bir dövlət oldu.[18] Batumidəki Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında ərazi-sərhəd məsələləri ilə bağlı danışıqlar zamanı Azərbaycan İrəvanı siyasi mərkəz kimi Ermənistana güzəştə getmək məcburiyyətində qaldı.[19] Daha doğrusu, 1918-ci il mayın sonunda Batumidə keçirilən sülh konfransında hər iki dövlətin nümayəndə heyəti razılığa gəldi ki, “Azərbaycan İrəvanın Ermənistanın paytaxtı elan olunmasına etiraz etməyəcək və bu xoşməramlı jestə cavab olaraq Ermənistan da Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsinə, yəni Qarabağın dağlıq hissəsinə qarşı iddialarından əl çəkəcək”.[20]
Nəticədə, 1918-ci il iyunun 19-da yenicə müstəqillik əldə etmiş Ermənistan hökuməti Tiflisdən Azərbaycanın tarixi şəhəri olan yeni paytaxtına köçdü. Bununla bağlı, həmin il sentyabrın 25də hökumət orqanı olan “Azərbaycan” qəzeti isə belə yazırdı, “Ürəyimiz ağrısa da indi artıq köhnə müsəlman xanlığının mərkəzi – İrəvan şəhəri ermənilərə güzəşt edilib. Ümidvarıq ki, nə qədər çətin olursa olsun, daşnaqlar Qafqaz müsəlmanlarına qarşı düşmənçiliyi unudaraq onlarla yaxşı münasibətlər qurmağa çalışacaqlar”.[21]
[1] Qaradağlı, Rizvan, “Çuxursəd qala şəhəri-İrəvan”, Antik və Orta əsr Azərbaycan şəhərləri arxeoloji irsi tarixi memarlığı, 27-28 oktyabr 2010, Azərbaycan, Şəmkir-Gədəbəy Beynalxalq elmi konferansın materialları (Bakı, 2012), s. 620.
[2] Rıhtım, Mehmet, Evliya Çələbi Səyahətnaməsində Azərbaycan (Bakı, 2012), ss. 86-87.
[3] a.k.ə. Qaradağlı, Rizvan (2012), ss. 620-621.
[4] İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı) (Bakı, 1996), ss. 11-18.
[5] Jan Şardən, Parisdən İsfahana səyahət (Fransızczdan tərcümə edən Vaqif Aslanov) (Bakı, 1994), s. 21.
[6] Yaqub Mahmudov və başqaları, İrəvan xanlığı: Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi (Bakı, 2010), ss. 69-100.
[7] И., Шопен, Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи (СПб., 1852), c. 539.
[8] Niftaliyev, Ilgar, “Genocide and Deportation of Azerbaijanis of the Erivan Governorate (19181920)”, Heritage, Vol. 2 (13), 2013, p. 53. Həmçinin bax; Утверждение русского владычества на Кавказе Под редакцией В.А. Потто. т. IV, ч. 2. (Тифлис, 1908), с. 453.
[9] Н.Н., Шавров, Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам (Баку, 1990), c. 64.
[10] AXC Ensiklopediyası, C. I (2004), s. 15. Həmçinin bax; a.k.ə. Abışov, Vaqif (2007), s. 25.
[11] Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии (Тифлис, Типография правительства Грузинской Республики, 1919), сc. 313-314. Həmçinin bax; Qafarov, V., Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922) (Bakı, Azərnəşr, 2011), ss. 157-158.
[12] A.N., Kurat, Türkiye ve Rusiya (Ankara, Kültür Bakanlığın Yayınları, 1990), s. 476.
[13] Reynolds, Michael A., “Buffers, Not Brethren: Young Turk Military Policy in the First World War and the Myth of Panturanism,” Past and Present, No. 203, 2009, p. 165. See also: Kurat, Türkiye ve Rusiya, pp. 661-662. See also: Qafarov, Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi, pp. 160-161.
[14] a.k.ə. Qafarov, V. (2011), s. 162.
[15] a.k.ə. Qafarov, V. (2011), s. 163
[16] a.k.ə. Qafarov, V. (2011), s. 166.
[17] a.k.ə. Qafarov, V. (2011), s. 168
[18] a.k.ə. Qafarov, V. (2011), ss. 168-169
[19] Cornell, Svante E., The Nagorno-Karabakh Conflict (Report no. 46, Department of East European Studies,Uppsala University, 1999), p. 7.
[20] a.k.ə. Niftaliyev, Ilgar, p. 55. Həmçinin bax; a.k.ə. Qafarov, V. (2011), s. 169.
[21] Газета “Азербайджан”, 25 сентября 1918 г. Götürülmüşdür; Niftaliyev, Ilgar, “Genocide and Deportation of Azerbaijanis of the Erivan Governorate (1918-1920)”, Heritage, Vol. 2 (13), 2013, p. 56.
