Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin yaranması ilə 1988-ci ildə başlayan Azərbaycan milli hərəkatına son qoymaq məqsədilə 1990-cı il yanvarın 20-də Sovet qoşunlarının Bakıya müdaxiləsi nəticəsində Ayaz Mutəllibov Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi seçildi.[1]

Mütəllibov Azərbaycan Kommunist Partiyasının rəhbəri kimi hakimiyyətə gəldikdən sonra ictimaiyyət arasında Kommunist Partiyasının legitimliyini artırmaq üçün öz siyasi strategiyasını dəyişdi. Buna görə də, onun 1990-cı ilin yanvarından 1991-ci ilin avqustunadək davam edən hakimiyyət dövrü yerli nomenklatura (keçmiş Sovet İttifaqında bürokratik himayə sistemi) tərəfindən “mədəni avtoritarizm” adlandırılmışdı ki, bu yolla o öz mövqeyini qorumaq üçün milli rəmzlər və ənənələrlə kommunist ideologiyasını birləşdirməyə cəhd edirdi.[2]

Mütəllibov M.Qorbaçovun adamı hesab edilirdi. Buna görə də, M.Qorbaçovun Sovet İttifaqını bərpa edərək müttəfiq respublikalara daha geniş muxtariyyət verən yeni birlik müqaviləsini ilk dəstəkləyən məhz, Mütəllibovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan KP oldu.[3] Ermənistanın Gürcüstan, Moldova və üç Baltikyanı respublika ilə birgə M.Qorbaçovun yeni birlik planından imtina etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan İttifaqda qalmaq üçün planın lehinə səs verməyə razı oldu. Sovet İttifaqı və Kommunist ideologiyasının tərəfdarı olan Mütəllibov iddia edirdi ki, suveren dövlət kimi Sovet İttifaqının tərkibində olmaq Azərbaycan üçün təhlükəsizlik baxımından faydalı olacaqdır, çünki müstəqil Ermənistanın yenilənmiş Sovet İttifaqının bir hissəsi olan Azərbaycana hücum etməyə cəsarəti çatmazdı.[4] Beləliklə, 1991-ci il martın 7-də Azərbaycan Ali Soveti on gündən sonra keçiriləcək ümumittifaq referendumunda iştirak etməyə razılıq verdi. 1991-ci il martın 17-də 75 faizdən çox səslə M.Qorbaçovun qələbəsi ilə nəticələnən Sovet İttifaqının gələcəyi naminə ümumrespublika referendumu keçirildi. Azərbaycan da Yeni İttifaq müqaviləsinin lehinə səs verdi.

Erməni Milli Hərəkatı tərəfindən idarə olunan qonşu Ermənistan isə əksinə yanvarın 31-də ümumittifaq referendumunu boykot etdi. Bir ay sonra, martın 1-də Ermənistan onun ərazisində referendumun hüquqi qüvvəyə malik olmadığını və Sovet İttifaqının tərkibindən çıxması ilə bağlı formal prosesin başlandığını elan etdi.[5] Beləliklə, referendumun nəticələri bu iki Cənubi Qafqaz respublikasının öz gələcəkləri ilə bağlı bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənən iki müxtəlif fikrə malik olduqları Sovet rəhbərliyinə aydın oldu. Azərbaycan KP-nin Mərkəzi hökumətə sədaqətini nəzərə alaraq, Ermənistanın müstəqillik niyyətli təhdidi ilə bağlı Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Moskva Mütəllibovu siyasi və hərbi dəstəklə “təltif ” etdi. Bu dəstək nəticəsində 1991-ci ilin aprelindən həmin ilin yayınadək davam edən “Əməliyyat dairəsi” (Operation Ring) adlanan hərbi əməliyyatlar başladıldı. “Əməliyyat dairəsi” ilə bağlı Thomas de Wall yazır: “Sovet ordusu və polis bölmələrinin Qarabağ ermənilərinə qarşı səfərbər edilməsi qısa müddətə Azərbaycan rəhbərliyinin xeyrinə işlədi. Lakin, özünün təhlükəsizlik qüvvələrini yaratmaqda Ermənistandan geri qaldığına görə Azərbaycan üçün uzun müddətli fəlakətlərə yol açdı”.[6]

Beləliklə, Mütəllibovun bu “uğurlu” siyasəti 1991-ci ilin avqustunda Moskvada baş verən çevriliş nəticəsində iflasa uğradı. 1991-ci il avqustun 19-da Kommunist Partiyasının və DTK-nın mühafizəkar üzvlərinin M.Qorbaçovu vəzifəsindən uzaqlaşdırmaq üçün dövlət çevrilişinə uğursuz cəhdləri Ermənistanın separatçı siyasətinə qarşı sovet rəhbərliyinin Azərbaycana göstərdiyi “dəstək” üzərində böyük təsiri oldu. Belə ki, Sovet rəhbərliyinə qarşı dövlət çevrilişi vaxtı İranda olan Ayaz Mütəllibov verdiyi bəyanatda M.Qorbaçovu ittiham edərək Moskvadakı çevrilişi dəstəklədiyini bildirdi.[7] Lakin, üç gündən sonra çevriliş iflasa uğradı; çevrilişin Mütəllibov tərəfindən dəstəklənən təşkilatçıları isə həbs olundular. M.Qorbaçovu Boris Yeltsin əvəz etdi ki, o, da Azərbaycana göstərilən qısamüddətli “dəstəy”ə son qoydu.[8]

[1] Hunter, Shireen T., Islam in Russia: The Politics of Identity and Security (Me Sharpe Inc, 2004), p. 344.

[2] Zverev, Alexei, “Ethnic Conflicts in the Caucasus 1988-1994”, in Bruno Coppieters ed., Contested Borders in the Caucasus (VUB Press, 1996). Retrieved from; (http://poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/ eng/ch0102.htm). Accessed on December 20, 2013.

[3] Croissant, Michael P., The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications (Praeger Publisher, 1998), p. 40.

[4] Mekhtiev, Elkhan, “Security Policy in Azerbaijan”; (http://www.nato.int/acad/fellow/99-01/mekhtiev. pdf). Accessed on December 2, 2022.

[5] a.k.ə. Croissant, Michael P. (1998), p. 40

[6] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), p. 114.

[7] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), p. 160.

[8] Horowitz, Shale Asher, From Ethnic Conflict to Stillborn Reform: The Former Soviet Union and Yugoslavia (Texas A&M University Press, 2005), p. 64.