Soyuq müharibənin başa çatmasından etibarən Amerika Birləşmiş Ştatları regionda yeni-stabil, demokratik və çiçəklənən ölkələrin formalaşması məqsədilə keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarını böyük məbləğdə yardım proqramı ilə təmin edirdi. 2007-ci ilin statistikasına görə, 1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra, Amerika Birləşmiş Ştatlarının keçmiş Sovet İttifaqının 12 respublikasında həyata keçirdiyi yardım proqramlarının həcmi 28 milyard dollardan çox olmuşdu ki, proqram çərçivəsində hər il təxminən 2 milyard dollar vəsait xərclənmişdi.[1]
1992-ci ilin oktyabrında ABŞ Konqresi tərəfindən “Azadlığa Dəstək Aktı” adı altında qəbul edilmiş yardım proqramı (Rusiya, Avrasiyanın İnkişaf etməkdə olan Demokratik ölkələrinə Azadlıq və Açıq Bazara Dəstək Aktı ADA) MDB ölkələrində hökumətlərin tamamilə demokratik rejimə keçməsinə və keçmiş Sovet respublikalarında demokratik və bazar iqtisadiyyatına əsaslanan təşkilatların yaradılmasına yardım edərək iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirmək üçün hazırlanmışdır. Proqramın əsas məqsədinin MDB ölkələrində siyasi və iqtisadi islahatlar olduğu iddia edilsə də, humanitar sahələrə də “Azadlığa Dəstək Aktı”nın yardımı artırılmışdı. Qeyd edildiyi kimi, proqram “köhnəlmiş səhiyyə sistemində islahatlar aparılmasına, ana və uşaq sağlamlığının yaxşılaşdırılmasına və vərəmin uğurla müalicə edilməsinə yardım göstərir,… kütləvi qırğın silahının və bununla əlaqədar texnologiya və təcrübələrin artırılmasının qarşısını almağa kömək edir və narkotik alveri, mütəşəkkil cinayətkarlıq və insan alveri kimi transmilli təhlükələrlə mübarizə aparmağa yardım göstərirdi”.[2]
Bu Akta əsasən, yardım alacaq ölkələr Ermənistan, Azərbaycan, Belarusiya, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Rusiya, Tacikistan, Türkmənistan, Ukrayna və Özbəkistan idi.[3] Lakin, Azərbaycan istisna olmaqla bütün bu ölkələrin “Azadlığa Dəstək Aktı” altında ABŞ-dan yardım almaq hüququ vardı. Azərbaycan müstəqilliyinin ilk iki ilində ölkədəki səs-küyə səbəb olan vəziyyətə görə Amerikadakı erməni lobbisi 1992-ci ildə Konqres vasitəsilə ABŞ hökumətinin Azərbaycana birbaşa yardım göstərməsini qadağan edən “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci Düzəlişinin təsdiq edilməsinə nail olmuşdu. Svante Cornellin qeyd etdiyi kimi, “ABŞ Konqresindəki erməni lobbisi “Azadlığa Dəstək Aktı”nı artıq öz əllərinə almağa nail olmuşdu… Senator Con F.Kerrinin başçılığı ilə erməni tərəfdarları Azərbaycan hökumətinə “Qarabağa hücum” etməsi ilə əlaqədar ABŞ hökumətinin yardım göstərməsini qadağan edən mətni Akta daxil etmişdilər”.[4]
ABŞ Konqresindəki tərəfdarlarının köməyi ilə erməni lobbisi konqresmenləri və senatorları Azərbaycanın “təcavüzkar ölkə” olduğuna və Ermənistanı “blokada”da saxladığına inandıra bilmişdilər. Bununla belə, unutmaq lazım deyil ki, o vaxt Ermənistan yalnız Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsini deyil, silahlı hərbi qüvvələri ilə onun ətrafındakı rayonları da işğal etmiş, Dağlıq Qarabağla Ermənistan Respublikası arasında dəhliz yaratmış və yüz minlərlə azərbaycanlını öz tarixi yurdlarından zorla qovub çıxarmışdı. Cornell bununla bağlı yazır ki, “Ermənistan Qarabağın bütün ərazisini işğal edəndən və digər Azərbaycan rayonlarında etnik təmizləmə həyata keçirəndən bir neçə ay sonra bu qanunun irəli sürülməsi çox təəccüblü idi”.[5] “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci Düzəlişinin nəticəsi olaraq, ABŞ hökumətinin Azərbaycana göstərdiyi hökumət yardımı kəskin sürətdə məhdudlaşdırıldı. Yardımı qadağan edən bənddə deyilirdi:
Prezident Azərbaycan Hökumətinin Ermənistana və Dağlıq Qarabağa qarşı blokada və digər güc tətbiqinin aradan qaldırılması üçün real addımlar atdığını müəyyən edərək bu haqda Konqresə məruzə etməzsə, Azərbaycan Hökumətinə ABŞ tərəfindən bu və ya digər aktlarla nəzərdə tutulmuş heç bir yardım (bu Aktın V fəslində qeyd edilmiş yardımdan başqa) göstərilə bilməz.[6]
Azərbaycan ABŞ qanunvericiliyində edilmiş bu düzəlişi çox ədalətsiz hesab edirdi. Münaqişənin qurbanı, 1 milyon qaçqın və məcburi köçkün vətəndaşı olan, öz tarixi torpaqlarının təqribən 20 faizini itirmiş Azərbaycan ədalətsiz olaraq Ermənistanı “blokada”da saxlayan təcavüzkar ölkə kimi tanınırdı. Buna görə də, ADA-nın 907-ci düzəlişinin qəbul edilməsindən sonra Azərbaycan hökuməti bu düzəlişin ləğv edilməsi üçün ABŞ hökumətini Azərbaycana birbaşa cəlb etməyə çalışırdı. 2001-ci il sentyabrın 11-də ABŞ-a edilmiş terror aktından on il əvvəl Amerikada olan güclü erməni lobbisi və onun ABŞ Konqresindəki tərəfdarlarına qarşı mübarizə aparmaq Azərbaycan üçün çox çətin məsələ idi. Lakin, 2001-ci il 11 sentyabr terror aktı ABŞ-ın xarici siyasət prioritetlərini dəyişdirdi. Nəticədə, ABŞ “beynəlxalq terrorizmə qarşı müharibəyə” başladıqda, Azərbaycan Əfqanıstanda terrorizmə qarşı mübarizə kompaniyası üçün koalisiya qüvvələrinin öz hava məkanından sərbəst uçmasına icazə verməklə öz rolunu artırdı.[7] Azərbaycan hökumətinin ABŞ-ın “terrorla mübarizə” siyasətinə qarşı reaksiyasına gəldikdə, Marta Brill Olkott qeyd edir ki, “Prezident Heydər Əliyev və onun baş məsləhətçiləri 11 sentyabrın faciəvi hadisələrinin ABŞ-Azərbaycan əlaqələrində yeni başlanğıc olacağına və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın artacağına ümid edirdilər”.[8] Buna görə də, 2001-ci ilin dekabr ayında ABŞ Konqresi ADA-nın 1992-ci ildə qəbul edilmiş 907-ci düzəlişini ləğv etdi və Prezidentə geniş imtina hüququ verdi və bu öz növbəsində 2002-ci ilin yanvar ayında ABŞ Prezidenti Corc V.Buş tərəfindən ABŞ hökumətinin Azərbaycana yardım etməsi haqqında məhdudiyyətdən imtina etməsi ilə nəticələndi. ABŞ rəsmilərinin sözlərinə görə, bu akt terrorizmə qarşı mübarizədə Azərbaycanla ABŞ arasında əməkdaşlığı gücləndirəcək və Azərbaycan və Ermənistan arasında Dağlıq-Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllində danışıqlar prosesini inkişaf etdirəcəkdir. Lakin, Ağ Evin bəyanatında deyilirdi ki, məqsəd “beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə ABŞ-a dəstək olmaqdır”.[9]
İmtinada aşağıdakılar qeyd edilir:
Dövlət Katibi üçün Memorandum
“Kenneh M. Ludden xarici Əməliyyatlar, Eksport Maliyyələşdirilməsi və Əlaqədar Proqramlara Yardım Ayrılması haqqında Akt”ın II fəslində qeyd edilən səlahiyyətə uyğun olaraq, mən, 1992-ci il “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci düzəlişinin ləğvini aşağıdakı hallara əsasən müəyyən və təsdiq edirəm (Dövlət Qanunu 102-511):
Buna görə də, mən, “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci düzəlişindən imtina edirəm.
Sizə bu təsbit haqqında Konqresə məlumat vermək və bu qərarın Federal Jurnalda dərc edilməsi üçün səlahiyyət verilir.
CORC V.BUŞ
AĞ EV,
Vaşinqton, 25 yanvar 2002-ci il.[10]
(Qeyri-rəsmi tərcümə)
Erməni lobbisi, xüsusilə də Amerika Erməni Milli Komitəsi ( ANCA) və onların ABŞ Konqresindəki tərəfdarları ADA-nın 907-ci düzəlişindən imtina edilməsinə reaksiya göstərdilər. Bununla əlaqədar olaraq, Amerikadakı Erməni Milli Komitəsi yazır,
Prezidentə verilən imtina səlahiyyəti Azərbaycanı blokadanı saxlamağa və sülh danışıqlarında barışmaz qalmağa təşviq edərək bölgədə ABŞ maraqlarına xələl gətirir. Bu imtinanın tətbiqi təcavüz və blokadaya qarşı prinsipial mövqedən geri çəkilmək də daxil olmaqla Azərbaycana, onun Qarabağ və ya Ermənistana qarşı yenidən təcavüz edəcəyi halda ABŞ-ın buna cavab verməyəcəyi barədə təhlükəli siqnal göndərir.[11]
Buna görə də, Azərbaycan hökumətinə yardımla bağlı “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci düzəlişindən imtinanın ləğv edilməsinə görə Erməni lobbisi Konqresə möhkəm təzyiq etmişdi. Ama onların ciddi səylərinə baxmayaraq, Azərbaycan-ABŞ əlaqələrində mühüm rol oynamış bu imtina hələ də qüvvədədir və güclü hərbi və strateji əməkdaşlığın formalaşmasına səbəb olmaqdadır.
[1] Tarnoff, Curt, “U.S. Assistance to the Former Soviet Union”, CRS Report for Congress, Order Code RL32866, 1 march 2007, p. 1.
[2] “FREEDOM Support Act of 1992 (Public Law 102-511)”, retrieved from U.S. Foreign Assistance Reference Guide (Department of State Publication 11202, January 2005), p. 10.
[3] Dombrowski, Peter & Patricia, Davis, “Winding Down? International Assistance to the Former Soviet Union”, in Moses, Joel C., ed., Dilemmas of Transition in Post-Soviet Countries (Rowman & Littlefield, 2002), p. 68.
[4] a.k.ə. Cornell, Svante E. (2011), p. 71.
[5] a.k.ə. Cornell, Svante E. (2011), p. 71.
[6] “FREEDOM Support Act (P.L. 102–511): Sec. 907. Restriction on assistance to Azerbaijan”,
Legislation on Foreign Relations Through 2002 (Joint Committee Print, October 2003), Vol. I-B, p. 90.
[7] Murinson, Alexander, Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (Routledge, 2009), p. 75.
[8] Brill Olcott, Martha, “U.S. Policy in the South Caucasus”, The Quarterly Journal, Vol. 1, No. 3, September 2002, p. 61.
[9] Blua, Antoine, “Azerbaijan: U.S. Lifts Restrictions On Aid”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 29 January 2002; (http://www.rferl.org/content/article/1098626.html). Accessed on October 10, 2013.
[10] “Waiver of Section 907 of the FREEDOM Support Act with Respect to Assistance to the Government of Azerbaijan”, Presidential Determination, No. 2002-06, 25 January 2002. Retrieved from Code of Federal Regulations: LSA, List of CFR Sections Affected (U.S. Government Printing Office, 2003), pp. 277-278.
[11] “Section 907 of the Freedom Support Act” ANCA Position Papers, Winter/Spring 2006; (http://www. anca.org/hill_staff/position_papers.php?ppid=6). Accessed on October 10, 2013.
