BMT Təhlükəsizlik Şurası ATƏM-in Minsk qrupu (indiki ATƏT) sədrinin (S/25184) 27 iyul 1993-cü il tarixdə açıqladığı hesabata əsasən 1993-cü il iyulun 29-da Təhlükəsizlik Şurasının 3259-cu iclasında 853 saylı qətnaməni qəbul etdi. Təhlükəsizlik Şurasının 822 saylı qətnaməsini təsdiq edən 853 saylı qətnamə ilə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası münaqişə tərəfləri olan Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında əlaqələrin pisləşməsindən və regionda sülhü və təhlükəsizliyi təhlükə altına atan gərginlik barədə öz ciddi narahatlığını bildirirdi. 853 saylı qətnamə ilə Təhlükəsizlik Şurası Azərbaycan Respublikasının suverenliyini və ərazi bütövlüyünü təsdiq edir, Ağdam rayonunun və Azərbaycanın digər zəbt edilmiş rayonlarının işğalını pisləyir, hərbi əməliyyatların dayandırılmasını və qeyd-şərtsiz olaraq Ağdam da daxil olmaqla Azərbaycanın işğal olunmuş digər rayonlardan silahlı hərbi qüvvələrin çıxarılmasını tələb edirdi. Bundan əlavə, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə nail olmaq üçün Təhlükəsizlik Şurası Minsk Qrupunun əvvəlki qətnamələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı səyi də daxil olmaqla davamlı səylərini təqdir edir və Baş katibdən ATƏM-in sədri və Minsk Qrupunun həmsədrləri ilə məsləhətləşərək vəziyyət barədə Şuraya məruzə etməyi xahiş edirdi.[1]
Qeyd etmək lazımdır ki, Təhlükəsizlik Şurası 853 saylı qətnaməni qəbul edərkən, Təhlükəsizlik Şurasının beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi təmin etməyə mane olan münaqişələri araşdırmaq, danışıqlar, sorğu, vasitəçilik, barışdırma, arbitraj və məhkəmə yolu ilə həllinə nail olmaq, regional təşkilatlar və ya müəssisələr və ya sülhməramlı vasitələr yaratmaq və münaqişə tərəflərini bu vasitələrdən istifadə etməklə münaqişəni həll etməyə çağırmaq hüququ olduğunu göstərən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin 4-cü fəslinin 34-cü maddəsinə[2] əsasən öz səlahiyyətindən istifadə etmişdir.[3]
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 853 saylı Qətnamə 1993-cü il iyulun 23-də Azərbaycanın Ağdam rayonunun Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalından sonra qəbul edilmişdi. Coğrafi baxımdan keçmiş DQMV-nin sərhədlərindən kənarda, Xankəndindən otuz kilometr şimalşərqdə yerləşən Ağdam rayonu 1094 km2 ərazini əhatə edirdi. İşğaldan əvvəl əsasən etnik azərbaycanlılardan ibarət olan bu rayonun əhalisi təqribən 153 min nəfər idi.[4]
Ermənilərə Dağlıq Qarabağın şərq tərəfindəki strateji ərazini nəzarətdə saxlamaq şansı verən Ağdamın işğalı erməni rəhbərləri üçün çox mühüm idi, çünki onlar hesab edirdilər ki, bu rayon Əsgəran, Ağdərə və Xankəndində yerləşən erməni hərbi məntəqələrinə hücum etməkdə Azərbaycan üçün əsas ərazidir. Bununla yanaşı, onlar Dağlıq Qarabağın şərq hissəsində yerləşən Azərbaycanın ən böyük rayonlarından birinin işğal olunmasının “bütünlükdə müharibənin gedişatını” dəyişəcəyini güman edirdilər.[5] Bu səbəbdən də, Azərbaycanın paytaxtındakı siyasi qarışıqlıqdan istifadə edərək ermənilər Elçibəyin istefaya getməsini tələb edən hərbi çevrilişin başçısı Sürət Hüseynovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan hərbi dəstələri ön cəbhədən geri çəkiləndən sonra, 1993-cü ilin yayında Ağdamı işğal etdilər. Bir aydan çox davam edən uzun və ağır döyüşlərdən sonra, iyulun 23-də erməni silahlı qüvvələri Ağdamı ələ keçirdi.[6]
Human Rights Watch-a görə, Ağdam ələ keçirildikdən sonra erməni silahlı qüvvələri “girov götürülməsi, heç bir şeyə fərq qoymadanyanğınlar törədilməsi və vətəndaşların məcburi köçürülməsi” də daxil olmaqla müharibə qaydalarını ciddi şəkildə pozdular.[7] Human Rights Watch, həmçinin qeyd edir ki, bir neçə həftə Ağdam və ətraf kəndlər talan edilərək sistemli şəkildə yandırıldı.[8] Talanlara gəldikdə, “New York Times” yazır ki, “əsgərlərdən biri bir əlində çini tas və qayka açarı ilə evlərin birindən çıxdığı zaman, digər əsgər kiminsə qarajından götürdüklərini motosikletin yanına doldururdu. Qoşqulu yük maşını şəhərə daxil olaraq şərab və konyak zavoduna doğru yola düşdü”.[9] ATƏT-in Minsk Qrupunda fəaliyyət göstərən bir qərb diplomatına əsaslanaraq Human Rights Watch yazır: “Ağdamın yandırılması və qarət edilməsi intizamsız qoşunların hərəkəti nəticəsində deyil, Stepanakertdəki Qarabağ rəsmilərinin mükəmməl təşkil etdikləri planın nəticəsi idi”.[10] Bu hücum zamanı erməni təcavüzkarları Ağdamın 1094 km2 ərazisinin 883 km2-ni, bir şəhəri və 80 kəndi işğal etmişdir. Ağdamın işğal olunması nəticəsində dəyən maddi zərər 6.179 milyard dollar dəyərində idi.[11] Erməni silahlı qüvvələrinin hücumu zamanı bir ay ərzində Ağdamda 5,897 azərbaycanlı öldürülmüşdür və bu Azərbaycan və Ermənistan arasında Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı bir rayon üzrə ən böyük insan itkilərindən biri idi. ABŞ-ın Qaçqınlar üzrə Komitəsinin məlumatına görə, 128.584 Ağdam sakini məcburi köçkün düşmuşdur.[12]
Bütün bu itkilərə baxmayaraq, Ermənilər Azərbaycanın Ağdam rayonuna hücum etmələrini inkar edərək iddia edirlər ki, guya bu qüvvələr özlərini müdafiə edirmişlər. Bununla əlaqədar olaraq, o zaman Azərbaycan Prezidenti Əbülfəz Elçibəyin baş məsləhətçisi Vəfa Quluzadə Ermənistan hökumətinə istinad edərək demişdi ki, “bu gün Yerevanla danışdım… rəsmilər bir daha Qarabağdakı hərbi qüvvələrin onların nəzarəti altında olmadığını bildirərək yalan arxasında gizlənirlər. Aydın görünür ki, onlar sülh planının şərtlərini yerinə yetirməmək üçün bir bəhanə kimi Azərbaycanda daha çox xaos yaratmaq istəyirlər”.[13] Human Rights Watch məruzə edir ki, “halbuki, hadisəni gözü ilə görmüş şahidlər açıq-aydın onların yalanını təkzib edir”.[14] ABŞ Dövlət Departamenti eyni zamanda bildirir ki, Ağdama hücum “qanuni özünümüdafiə kimi əsaslandırıla bilməz”.[15]
Nəticədə, 1993-cü il iyulun 23-də Ağdam rayonunun işğalından sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası Minsk qrupu sədrinin hesabatına əsasən 853 saylı qətnaməni qəbul etmişdir. Azərbaycanın dərhal qətnamənin şərtlərini qəbul etdiyini bəyan etməsinə baxmayaraq, Ermənistan Minsk Qrupunun Azərbaycanın xeyrinə işlədiyini bildirmiş və 853 saylı qətnamənin qərəzli olduğunu elan etmişdi. Buna görə də, bütün hərbi əməliyyatların dayandırılması və Azərbaycanın işğal edilmiş rayonlarından erməni silahlı qüvvələrinin dərhal çıxarılması haqqında BMT Təhlükəsizlik Şurasının tələbinə baxmayaraq, ermənilər öz mənfur hücumlarını daha da artırdılar və növbəti aylarda Azərbaycanın digər rayonlarını da işğal etdilər.[16]
[1] United Nation Security Council, “Resolution 853”, s/RES/853, 29 July 1993
[2] a.k.ə. Sadigbeyli, Rovshan (2009), p. 366.
[3] “Chapter VI: Pacific Settlement of Disputes”, Charter of the United Nations; (http://www.un.org/en/ documents/charter/chapter6.shtml). Accessed on November 7, 2013.
[4] Babanly, Yusif, “Why and How Agdam Fell”, The Journal of Turkish Weekly, 23 July 2012; (http:// www.turkishweekly.net/news/139058/why-and-how-agdam-fell.html). Accessed on November 7, 2013.
[5] a.k.ə. Babanly, Yusif (2012).
[6] a.k.ə. Cornell, Svante E. (2001), p. 89.
[7] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 19.
[8] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 27.
[9] a.k.ə. Bonner, Raymond (1993).
[10] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 27.
[11] “20 Years Pass since Occupation of Azerbaijan’s Agdam Region”, Trend, 23 July 2013; (http:// en.trend.az/news/karabakh/2173141.html). Accessed on November 7, 2013.
[12] a.k.ə. Babanly, Yusif (2012). Həmçinin bax; “Profile of International Displacement: Azerbaijan” Global IDP Database of the Norwegian Refugee Council, 25 February 2005, p. 29
[13] “Azerbaijan Says Armenians Are Gaining Ground in Heavy Fighting”, The New York Times, 13 June 1993; (http://www.nytimes.com/1993/06/13/world/azerbaijan-says-armenians-are-gaining-ground-in-heavy-fighting.html). Accessed on December 2, 2022.
[14] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 21.
[15] Migdalovitz, Carol, “Armenia-Azerbaijan Conflict”, CRS Issue Brief for Congress, Order Code IB92109, 8 August 2003, p. 4.
[16] Gurbuz, Vedat, The Nagorno Karabakh Conflict and Azeri Policies, 1988-1994, Review of ARMENIAN STUDIES, Vol. 4, No. 4, 2003.
