Budapeşt Sammiti ATƏM-in üzv ölkələrinin dövlət və hökumət başçılarının iştirakı ilə 1994-cü il 4-5 dekabr tarixində baş tutdu. Sammitin qərarına əsasən, ATƏM-in adı növbəti ilin əvvəlindən ATƏT (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı) adlandırıldı. Sammit zamanı qəbul edilmiş çox vacib qərarlardan biri Avropada sülh və təhlükəsizliyin bərpası istiqamətində ATƏM-in artan rolu olmuşdur.[1] Bununla əlaqədar, ATƏM-ə üzv dövlətlərin dövlət və hökumət başçıları ATƏM dövlətləri arasında bütün vasitəçilik məsələlərinin əlaqələndirilməsi üçün ATƏM-in Minsk Qrupu həmsədrlər təsisatının yaradılması barədə razılığa gəldilər ki, bu da “əsas həll mexanizmi olduğundan Minsk Qrupu siyasi məsləhətləşmələr üçün platforma kimi istifadə edilirdi”.[2]

Sammit zamanı ATƏM-in üzv ölkələrinin dövlət və hökumət başçıları Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini müzakirə edərək sənədə “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar ATƏM-in fəaliyyətinin gücləndirilməsi” adlı müddəa daxil etdilər. Bu müddəa Minsk qrupu ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Rusiyanın vasitəçilik səyi sayəsində 1994-cü il mayın 12-də münaqişə tərəfləri arasında bağlanmış atəşkəs sazişini təqdir edirdi. Bu, ATƏM-in üzv dövlətlərinin 822, 853, 874 və 884 saylı BMT qətnamələri qarşısında öhdəliyini təsdiqləyir və tərəflər arasında münaqişənin sülh yolu ilə həllinə çalışmaq məqsədilə Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən ATƏM-ə verilən siyasi dəstəyi alqışlayırdı. Bu baxımdan bu məsələdə bir nəticə əldə etmək üçün tərəfləri intensiv danışıqlar aparmağa və birbaşa təmas qurmağa çağırırdı. ATƏM-in üzv ölkələrinin dövlət və hökumət başçıları silahlı münaqişənin dayandırılması ilə əlaqədar münaqişə tərəfləri arasında razılığın əldə edilməsindən sonra regionda ATƏM-in çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin yerləşdirilməsinə qərar verdilər. Buna görə də, “onlar Sədrdən tez bir zamanda 1992-ci il Helsinki Sənədinin 3-cü fəslinə əsasən və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin tələblərinə tam cavab verəcək şəkildə bu qüvvələrin yaradılması, təşkil edilməsi və idarə edilməsi üzrə plan hazırlanmasını tələb etdilər”.[3] Bu çərçivədə, Minsk Konfransı və Minsk qrupunun həmsədrləri ATƏM-in sədrinə köməklik etməli idilər. Baş Katib də ona bu işdə dəstək olmalı və onlar arasında müvafiq məsləhətləşmələrdən sonra məsələ ilə bağlı tövsiyələr vermək üçün Vyanada Yüksək Rütbəli Şəxslər Komitəsi (1994-cü ilin dekabrından Ali Rəhbər Şura) yaradılmalı idi. Sədr texniki məsləhət və ekspertizanı təmin etmək üçün BMT-nin dəstəyini, habelə regionda sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsinin mümkünlüyü ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının dəstəyini almalı idi.[4]

Analitiklərin sözlərinə görə, bu addım Rusiyanın regionda sülhməramlı qüvvələrin rus ordusu tərəfindən idarə edilməsi səyinə qarşı atılmışdı. Çünki, Budapeşt Sammitindən əvvəl, Rusiya Federasiyasının prezidenti sülhməramlı qüvvələrin münaqişə zonasında yerləşdirilməsi məsələsini müzakirə etmək üçün hər iki ölkənin prezidentini Moskvaya dəvət etmişdi. Xarici İşlər Nazirinin müavini Tofiq Zülfüqarov görüşdə Azərbaycanı təmsil etmişdi. Onun sözlərinə görə, Rusiya Budapeştdən gələn sazişi pozmağa çalışırdı. Thomas de Wall ilə müsahibə zamanı Zülfüqarov bildirmişdi: “əgər onlar Moskvadan Budapeştə uçsa idilər, beynəlxalq qüvvələrin yerləşdirilməsi haqqında heç bir qərar qəbul edilməzdi”.[5] Lakin, ATƏM-in üzv ölkələrinin dövlət və hökumət başçılarının Budapeşt Sammitində müxtəlif dövlətlərin hərbi hissələrindən toplanmış sülhməramlı qüvvələrin təşkil edilməsi ilə bağlı qəbul etdikləri qərar Rusiyanın öz hərbi qüvvələrini regionda yerləşdirmək istəyinin qarşısını aldı.

[1] Abdullayev, Elshad, The Naqorno-Karabakh Problem in the light of International Law (“Tahsil” Publishing House, 2005), p. 68

[2] Kazimirov, Vladimir, “Looking for a Way Out of the Karabakh Impasse”, Russian in Global Affairs, Vol. 2, No. 4, October-December 2004, p. 149.

[3] “Intensification of CSCE Action in Relation to the Nagorno-Karabakh Conflict” from the Budapest Summit Declaration of CSCE entitled “Towards a Genuine Partnership in a New Era”, December 1994, pp. 5-6.

[4] a.k.ə. “Intensification of CSCE Action in Relation to the Nagorno-Karabakh Conflict”.

[5] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), p. 255.