1994-cü il may ayında bağlanmış atəşkəs sazişi əsasən Rusiya Federasiyasının çox çətin vasitəçilik səyi nəticəsində baş tutdu. Thomas de Wallın da qeyd etdiyi kimi, “münaqişədə yeganə uğurlu vasitəçilik səyi, yəni 1994-cü ildə bağlanmış atəşkəs sazişi, yalnız bir şəxsin Rusiya Federasiyasının nümayəndəsi Vladimir Kazimirovun aparıcı dövlət rəsmiləri ilə uzun və gərgin, lakin nəticə etibarilə məhsuldar olan üzbəüz müzakirələri sayəsində mümkün olmuşdur”.[1] Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, atəşkəs sülhməramlı deyildi, yalnız müharibəni dayandırmaq məqsədi güdürdü və regionda münaqişə vəziyyətinə son qoymadı. Buna görə də, beynəlxalq təşkilatların və digər regional dövlətlərin əvvəlki səylərinin uğursuz nəticələndiyi halda, Rusiyanın vasitəçilik etdiyi atəşkəs səyinin uğurlu nəticələnməsi ilə bağlı bir sıra tənqidi fikirlər yarandı.

Arqument olaraq hakim regional dövlət olan Rusiyanın öz “yaxın xaricində” (near abroad) milli maraqlarını qorumaq üçün Minsk qrupunda ikili rol oynaması irəli sürülürdü.[2] Neo-imperialist qüvvələr 1993-cü ildə Rusiyanın siyasəti ilə maraqlanmağa başladıqda, onlara aydın oldu ki, Rusiya öz maraqları nəzərə alınmasa heç bir beynəlxalq və ya regional qurum və ya dövlətlərə Rusiyanın təsir dairəsi olan Cənubi Qafqazda sərbəst fəaliyyət göstərməyə imkan verməyəcəkdir. Buna görə də, məhz Rusiya Minsk qrupunun sülhməramlı səylərini pozaraq təktərəfli atəşkəs sazişinə vasitəçilik etdi. Rusiyanın Minsk Qrupuna qarşı ikili siyasətini sübut etmək üçün atəşkəs sazişi zamanı İsveç elçisi, sonralar isə BMT Baş Assambleyasının prezidenti, daha sonra isə Minsk Qrupunun sədri olan J.Eliassonun ATƏT-in sülh planını təşviq etmək üçün regiona səfərini qeyd etmək yerinə düşərdi. Azərbaycanın müraciətinə baxmayaraq, o, Rusiyanın vasitəçilik etdiyi atəşkəs sazişində iştirak etməyə dəvət olunmamışdı.[3] Bununla əlaqədar olaraq, ATƏM-in BMT nümayəndəsi Con Mareska Rusiya mövqeyini pisləyərək yazırdı:

Əvvəlcə Rusiya Minsk Qrupunu tam dəstəkləyirdi. Lakin, 1993-cü ildə Rusiya beynəlxalq ictimaiyyətlə rəqabət apararaq və onların işini zəiflədərək əvvəlki müstəqil vasitəçilik səyini yenidən bərpa etdi. Məqsəd aydın idi: Rusiya regionda öz hakimiyyətini bərpa etmək və xariciləri, xüsusilə də, ABŞ və Türkiyəni regiondan çıxartmaq istəyirdi. Bir sıra səbəblərə görə Rusiya Ermənistan və Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında saxlamaq istəyir. Aydındır ki, Moskva Türkiyə və İranla keçmiş Sovet sərhədi üzrə nəzarəti bərpa etmək və Azərbaycanın neft sərvətlərini bölüşmək istəyir.[4]

Con Mareska həmçinin onu da qeyd edir ki, məqsədinə nail olmaq üçün Rusiya hökuməti Azərbaycanın Elçibəyin vaxtında geri çağırılmış Rusiya hərbi qoşunlarını yenidən Azərbaycan torpaqlarında ayırıcı qüvvələr və sərhədçilər kimi yerləşdirməyə icazə verməsinə təkid edirdi. “Təkanverici vasitə” kimi ruslar qeyd-şərtsiz, lakin dramatik bir hədəqorxudan istifadə etdilər: “Əgər Azərbaycan bu tələbə cavab verməzsə, Rusiya Ermənistanı dəstəkləyəcək (rus qoşunları artıq orada yerləşdirilmişdi) və bu azərbaycanlılar üçün fəlakətli hərbi nəticələr verəcəkdir”.[5] Bununla belə, Rusiya diplomatı Kazimirovla təkbətək görüşündə Prezident Heydər Əliyev bölgədə Rusiyanın “sülhməramlı” qüvvələrinin yerləşdirilməsi səylərinə qəti etiraz etdi. Onun sözlərinə görə, “Rusiya özü Azərbaycanda qoşunlarını yerləşdirə bilməz. Onlar əvvəlcə mənim cəsədimin üzərindən keçməlidirlər (yalnız mən öldükdən sonra bu mümkün ola bilər). Rus qoşunları ATƏM-in təsis edəcəyi beynəlxalq qüvvələrin daxilində yerləşdirilə bilər”.[6] Azərbaycan prezidentindən fərqli olaraq Ermənistan rəhbərliyi Rusiyanın bu təklifini qəbul etdi və 9 iyun 1994-cü ildə Rusiyanın iki hərbi bazasının Ermənistan ərazisində 25 il müddətinə bərpa edilməsi haqqında hər iki tərəf hərbi müqavilə imzaladı.[7]

Nəticədə, əvvəldə qeyd edildiyi kimi, Rusiyanın vasitəçilik etdiyi atəşkəs sazişi yalnız müharibəyə son qoydu, lakin Azərbaycan və Ermənistan arasında münaqişənin sülh və barışıq yolu ilə həllinə gətirib çıxarmadı. Atəşkəs sazişindən sonra Jan Eliasson qeyd etmişdi: “Bəli, biz atəşkəsə nail olduq. Bununla belə, yandırılmış torpaq siyasətinin aparıldığı bu regionda qaçqınların, sərhədin və işğal edilmiş ərazilərin geri qaytarılması kimi əsas problemlərimiz hələ də vardır”.[8] 1994-cü ilin may ayında atəşkəs sazişi üzrə danışıqlar zamanı Rusiya münaqişəyə son qoya və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin siyasi həllinə nail ola bilərdi, lakin regionda öz mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün status-kvo onun maraqlarına cavab verirdi. Atəşkəs sazişinin imzalanmasından iyirmi il keçməsinə baxmayaraq, nə Minsk Qrupu, nə də digər beynəlxalq və regional qurumların sülh sazişi üzrə səyləri uğurla nəticələnməmişdir. Ermənistan hələ də Dağlıq Qarabağın öz müqəddəratını təyinetmə hüququ üzrə tələblərini irəli sürür və Azərbaycanın digər yeddi rayonunu öz nəzarəti altında saxlamaqda davam edir. Azərbaycan isə Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmasını rədd edir, öz ərazi bütövlüyünü güzəştə getmir və münaqişənin beynəlxalq normalara uyğun olaraq həll edilməsində təkid edir.[9] Belə ki, atəşkəs sazişinin nəticəsi olaraq, Cornellin vurğuladığı kimi “münaqişə həll edilməyib, sadəcə zorakılıq tətbiq etmədən passiv formada saxlanılır”.[10]

[1] De Waal, Thomas, “Remaking the Nagorno-Karabakh Peace Process”, Survival, Vol. 52, No. 4, 2010, p. 164.

[2] a.k.ə. Jacoby, Volker (2005), p. 31.

[3] a.k.ə. Cornell, Svante E. (2011), p. 133.

[4] Maresca, John J., “Agony of Indifference in Nagorno-Karabakh”, The Christian Science Monitor, 27 June 1994; (http://www.csmonitor.com/1994/0627/27191.html). Accessed on November 30, 2013.

[5] a.k.ə. Maresca, John J. (1994).

[6] a.k.ə. Croissant, Michael P. (1998), p. 111.

[7] a.k.ə. Croissant, Michael P. (1998), pp. 111-112.

[8] Eliasson, Jan, “Perspectives on Managing Intractable Conflict”, Negotiation Journal, Vol. 18, No. 4, October 2002, p. 372.

[9] Niftiyev, Efgan, “The Fragile Ceasefire and the Prospect of Reconciliation in Nagorno-Karabakh”, Caucasus Edition: Journal of Conflict Transformation, Vol. 3, Issue 1, 1 June 2010, p. 4.

[10] Cornell, Svante E., “Peace or War? The Prospects for Conflicts in the Caucasus”, The Iranian Journal of International Affairs, Vol. 9, No. 2, Summer 1997, p. 210