1994-cü il may ayının 11-12-də gecəyarısı atəşkəs qüvvəyə mindikdə, Ermənistan münaqişədən artıq qalib kimi çıxmış və Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarətini möhkəmləndirmişdi. Ermənistan Respublikası da daxil olmaqla hələ heç bir suveren dövlət Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanımadığı halda, Dağlıq Qarabağ oradakı separatist qüvvələrin fəaliyyət orqanlarını və siyasi institutlarını yaratmışdı. Belə demək olar ki, separatist qrup beynəlxalq aləmdə tanınmadan ilk məqsədinə “müstəqillik” əldə etməyə müvəffəq olmuşdur.[1] Bu səbəbdən Thomas de Walla görə, atəşkəs haqqında saziş imzalandığı zaman “ermənilər tarixin onların qələbəsini ratifikasiya edəcəyi və Kosovanın ardınca Dağlıq Qarabağın beynəlxalq legitimliyinin tanınacağı ümidi ilə status kvonun normalaşadırılmasına və de-fakto dövlət quruculuğunun təmin olunmasına yönəlmişdilər”.[2]

Bundan əlavə Ermənistan yalnız Dağlıq Qarabağ və onu Ermənistanla birləşdirən Laçın rayonu üzərində nəzarəti ələ almamış, eyni zamanda Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayılı bütünlüklə, Füzuli, Tərtər və Ağdamın çox hissəsini və Azərbaycanın xocavənd və Ağdərə rayonlarının kiçik bir hissəsini də işğal etmişdir. Dağlıq Qarabağla birlikdə Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisinin 20%-ni təşkil edən bu rayonlar Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən tamamilə boşaldılmışdır. Belə ki, atəşkəs haqqında sazişi imzalamaqla Ermənistan Dağlıq Qarabağdan kənarda yerləşən Azərbaycanın işğal olunmuş yeddi rayonunda təhlükəsiz bufer zonası yaratmışdır ki, bu da ona sonrakı danışıqlar prosesində bundan siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə etmək imkanı verirdi.[3] Thomas de Wal ilə müsahibə zamanı Robert Koçaryan bu məsələ ilə bağlı vurğulamışdı: “Biz Qarabağın müdafiəsini ciddi şəkildə təşkil edə biləcəyimiz sərhədlərə çatdıqda [atəşkəs] haqqında ciddi düşünməyə başladıq”.[4]

Bundan əlavə, Ermənistan Azərbaycanın digər rayonlarının işğal olunmasının diplomatik səviyyədə ona baha başa gələcəyindən agah idi. 1993-cü ilin sonunda BMT Təhlükəsizlik Şurasının mövcud qətnamələri müharibənin dayandırılmasını və işğalçı qüvvələrin Azərbaycan ərazisindən dərhal çıxarılmasını tələb edirdi. Digər tərəfdən, münaqişəli şərait region dövlətlərini də narahat edirdi. Türkiyə Ermənistanla sərhədlərini bağladı, hərbi qüvvələrini sərhəddə yerləşdirdi, İran və Rusiya da Ermənistana hərbi əməliyyatların dayandırılması barədə xəbərdarlıq etdi. Beləliklə, Ermənistan rəhbərliyi beynəlxalq ictimaiyyəti aldatmağın asan olmadığını anladı. Bu baxımdan, atəşkəs Ermənistan üçün münasib idi. Bundan başqa, atəşkəs haqqında saziş Rusiya Ermənistan ərazisində onun Dağlıq Qarabağ üzərində hərbi nəzarətinə zəmanət verən əlavə iki hərbi bazasını yaratmaqla Ermənistana hərbi qüvvələrini gücləndirmək imkanı verdi.[5] Bununla yanaşı, “1994-cü ilin yazında bağlanmış atəşkəs Ermənistana şəhərlərində mülki qayda yaratmaq, iqtisadiyyatın bərpası üçün əsas qoymaq, xarici dostlar və yardım qazanmaq üçün şərait yaratmış oldu”.[6]

[1] a.k.ə. Cornell, Svante E. (1997), p. 210.

[2] a.k.ə. De Waal, Thomas (2010), p.163.

[3] MacFarlane, S. Neil, &Minear, Larry, Humanitarian Action and Politics: The Case of NagornoKarabakh (The Thomas J. Watson Jr. Institute for International Studies, 1997), p. 19.

[4] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), p. 240.

[5] a.k.ə. Croissant, Michael P. (1998), pp. 111-112.

[6] Laitin, David D. & Grigor Suny, Ronald, “Armenia and Azerbaijan: Thinking a way out of Karabakh”, Middle East Policy, Vol. 7, No. 1, October 1999, p. 154.