ATƏT-in Minsk qrupu sədrinin Dağlıq Qarabağ məsələsi barədə Təhlükəsizlik Şurasının prezidentinə ünvanladığı (S/26522) 1 oktyabr 1993-cü il tarixli məktubuna əsaslanan BMT Təhlükəsizlik Şurasının 874 saylı qətnaməsi Təhlükəsizlik Şurasının 3292-ci iclasında 1993-cü il oktyabrın 14-da yekdilliklə qəbul edildi. Təhlükəsizlik Şurasıın bu qətnaməsində də 30 aprel 1993-cü il tarixli 822 saylı qətnamə və 29 iyul 1993-cü il tarixli 853 saylı qətnamələrində nəzərdə tutulmuş mesajlar öz əksini tapırdı. 822 və 853 saylı qətnamələrin təsdiqindən sonra, 874 saylı qətnamədə də Təhlükəsizlik Şurası regionda sülh və təhlükəsizliyi, habelə, beynəlxalq sərhədlərin toxunulmazlığını sarsıdacaq, qüvvələrdən istifadə etməklə ərazi əldə edilməsinin qəbuledilməzliyini təhlükə altına atacaq Ermənistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində münaqişənin inkişafı ilə bağlı öz narahatçılığını ifadə edirdi. Şura “baş katibdən, ATƏM-in Sədrindən və ATƏM-in Minsk konfransının Sədrindən Minsk prosesinin gedişatı, regiondakı vəziyyət haqqında və bu baxımdan ATƏM-in BMT ilə hazırkı və gələcək əməkdaşlığı haqqında məlumat vermələrini xahiş edirdi”.[1] Qeyd etmək lazımdır ki, 874 saylı qətnaməni qəbul edərkən Təhlükəsizlik Şurası regionda sülh və təhlükəsizliyi təmin etmək haqqında BMT Nizamnaməsinin 6-cı fəslinin 34-cü maddəsinə əsasən öz səlahiyyətindən istifadə edirdi.[2]

Sülh prosesini dəstəklədiyini bir daha bildirərək, Təhlükəsizlik Şurası tez bir zamanda qoşunların işğal edilmiş ərazilərdən çıxarılmasını və bütün maneələrin aradan qaldırılması da daxil olmaqla, ATƏM-in Minsk qrupunun Yeniləşdirilmiş proqramında nəzərdə tutulmuş qarşılıqlı və təcili tədbirlərin dərhal həyata keçirilməsini tələb edirdi.[3] Human Rights Watch-a görə, Ermənistan təkliflə razılaşmış, Qarabağ rəsmiləri cavabı yubandırmış, Azərbaycan tərəfi isə Minsk qrupu tərəfindən hazırlanmış və “Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən Qarabağ erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılmasını Azərbaycanın Ermənistan üzərində embarqosunun aradan qaldırılması ilə əlaqələndirən “Yenilənmiş cədvəl”i rədd etmişdi. Azərbaycan hökuməti “məğlub tərəf ” kimi davranılması ilə bağlı öz narahatlığını bildirirdi”.[4]

Əvvəldə qeyd edildiyi   kimi, 874 saylı qətnamənin konteksti Azərbaycanın Kəlbəcər və Ağdam rayonlarının işğalından sonra qəbul edilmiş əvvəlki qətnamələrlə eynidir. Qətnamə problemi hələ də Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ arasında baş verən münaqişə kimi işıqlandırır və Ermənistan Respublikasını təcavüzkar dövlət kimi tanımırdı. Digər tərəfdən, mübahisəli haldır ki, coğrafi cəhətdən DQMV-nin hüdudlarından kənarda yerləşən Azərbaycanın iki müxtəlif rayonu Kəlbəcər və Ağdamın işğalından dərhal sonra qəbul edilmiş əvvəlki qətnamələrdən fərqli olaraq, 874 saylı qətnamədə 1993-cü ilin avqustoktyabr aylarında Azərbaycanın digər işğal edilmiş üç rayonu haqqında heç bir söhbət açılmırdı. Bununla belə, işğal olunmuş rayonların adı 822 və 852 saylı qətnamələrdə də qeyd edilmişdir.

BMT Təhlükəsizlik Şurasının erməni silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş Kəlbəcər və Ağdam rayonlarından dərhal çıxarılmasını tələb edən 822 və 853 saylı qətnamələrindən fərqli olaraq, erməni silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağın cənubunda yerləşən Azərbaycanın digər üç rayonunu 1993-cü ilin avqust-oktyabr aylarında işğal etmişdi.[5] 1993-cü il iyulun 23-də Ağdamın işğalından dərhal sonra erməni silahlı qüvvələri Azərbaycanın cənub-qərb rayonlarına, yəni Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonlarına keçidi təmin edən geosiyasi yerinə görə hər iki tərəf üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Füzuli rayonuna hücum etdi. Əgər bu quru zolaq Azərbaycanın əlində olsa idi, onda Ermənistan ön cəbhədə mübarizə aparmalı olacaqdı.[6] Buna görə də, Ermənistan bütün gücünü bu bölgədə səfərbər etmişdi. Nəticədə, 1993-cü il avqust ayının 23-də erməni silahlı qüvvələri Füzulini, avqustun 31-də isə Qubadlını işğal etdir.[7] Azərbaycanın DQMV-nin hüdudlarından kənarda yerləşən böyük ərazisini işğal etdiyinə görə Ermənistanı ittiham etməsinə baxmayaraq, Ermənistan tərəfi bu rayonların Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən deyil, Dağlıq Qarabağ erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğunu iddia edirdi.[8] Lakin, Human Rights Watch-a görə, “1993-cü ilin avqust ayında Qarabağ ermənilərinin hücumu zamanı Ermənistan respublikasının qoşunlarının da bu hücuma cəlb edildiyi haqqında bir sıra hesabatlar var. Bu silahlı qüvvələrin insan haqlarını ciddi şəkildə pozmasına dair məruzələr edilmişdir”.[9]

Ermənistan tərəfi bu rayonların işğalına bu regionlarda düşmənin onlara qarşı yönəlmiş top atəşindən özlərini müdafiə etmək bəhanəsi ilə bəraət qazandırırdılar. Bununla belə, onlar bu geniş strateji əhəmiyyətli əraziləri demək olar ki, heç bir müqavimət olmadan ələ keçirmişdilər. Bununla əlaqədar olaraq Thomas de Wal yazırdı: “Ermənilər bütün hücumların müdafiə mövqeyindən onlara qarşı yönəlmiş hücumlardan qorunmaq məqsədi daşıdığına təkid edərək güclü təbliğat kampaniyası yaratmışdılar. Əslində, bir çox hallarda onlar bu şəhər və kəndlərə azərbaycanlılar öz yurdlarını tərk etdikdən sonra soxulmuşdular”.[10] Hücumlar zamanı regiona səfər edən qərb diplomatları Azərbaycanın müdafiəsini “sıfır” adlandırmışdı: “ermənilərin regionu necə işğal etməsi deyil, nə zaman işğal etməsi əsas məsələ idi”.[11]

Bu üç rayonun işğalı zamanı erməni silahlı qüvvələri məcburi köçkünlük, nizamsız atəş, girovların götürülməsi, yanğınların törədilməsi və talanların edilməsi də daxil olmaqla sistematik şəkildə bir sıra qanun pozuntusuna yol vermişdilər.[12] İşğal nəticəsində Laçın, Kəlbəcər və Ağdam rayonlarından mülki əhali axınından sonra Azərbaycanda növbəti böyük qaçqın böhranı yarandı. Füzulidən 133.725 nəfər, Cəbrayıldan 58.834 nəfər, Qubadlıdan 31.276 nəfər olmaqla on minlərlə mülki vətəndaş köçkün düşdü.[13]

Azərbaycanın cənub rayonlarının işğalından sonra İran erməni təcavüzünü pisləyib onların işğal olunmuş rayonlardan dərhal çıxarılmasını tələb etmişdi. İranın xarici İşlər naziri isə vurğulamışdı ki, Tehran “İran sərhədləri boyunca artan narahatlığa seyrçi qalmayacaqdır”.[14] Türkiyə də Azərbaycana qarşı Ermənistanın təcavüzünə reaksiya göstərdi. “New York Times”-a görə, Türkiyənin baş naziri xanım Çillər “türklərin etnik qardaşı olan azərbaycanlılara qarşı ermənilər zorakılıq törətməyə davam edərsə, Türkiyə “əli tətikdə” gözləyir” deyərək Ermənilərə xəbərdarlıq göndərmişdi.[15] Rusiya da “Azərbaycanın artıq təhlükə olmadığını və zorakılığa daha ehtiyac qalmadığını bildirərək” hərbi əməliyyatların dayandırılmasını tələb etmişdi.[16] Rusiya hökuməti 31 avqust tarixində münaqişə tərəfləri arasında atəşkəs sazişinin imzalanmasına vasitəçilik etmişdi.[17]

Üç cənub rayonun işğalı ilə bağlı, Azərbaycan da BMT-yə məktub göndərmiş və nəticədə Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü il mayın 14-də regiondakı vəziyyətə dair ümumi fikirləri ifadə edən 874 saylı qətnaməni qəbul etmişdi. Buna baxmayaraq, erməni silahlı qüvvələri Azərbaycanın Zəngəzur rayonuna doğru hücuma keçmiş və yenə də bunu özünümüdafiə adlandırmışdılar. Əvvəlki iki qətnamədə qeyd edildiyi kimi, burada da deyilirdi ki, “Təhlükəsizlik Şurasının çağırışı təzəcə qüvvəyə minmişdi ki, oktyabrın sonlarında Azərbaycan və İran sərhədi boyunca yeni hücum baş verdi”.[18]

---

[1] United Nation Security Council, “Resolution 874”, s/RES/874, 14 October 1993.

[2] a.k.ə. Sadigbeyli, Rovshan (2009), p. 366.

[3] a.k.ə. “Resolution 874”.

[4] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 39. Həmçinin bax; Mamedov, Sokhbet, “Azerbaijan does not Consider Itself the Defeated Side”, Izvestiya, Moscow, 20 October 1993, p. 2.

[5] Babanly, Yusif, “Fizuli, Jabrayil and Qubadli, the Unfortunate History of War”, The Journal of Turkish Weekly, 27 August 2011; (http://www.turkishweekly.net/op-ed/2866/fizuli-jabrayil-and-qubadli-the-unfortunate-history-of-war.html). Accessed on December 3, 2022.

[6] a.k.ə. Cornell, Svante E. (2001), pp. 90-91.

[7] a.k.ə. Babanly, Yusif (2011).

[8] “U.N. Demands Armenians Give Up Conquests,” The New York Times, August 19, 1993; http://www.nytimes.com/1993/08/19/world/un-demands-armenians-give-up-conquests.html. Accessed on December 3, 2022.

[9] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 30.

[10] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), p. 215.

[11] “Caucasus City Falls to Armenian Forces”, The New York Times, 24 August 1993; (http://www.nytimes. com/1993/08/24/world/caucasus-city-falls-to-armenian-forces.html). Accessed on November 10, 2013.

[12] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 29.

[13] “Profile of International Displacement: Azerbaijan” Global IDP Database of the Norwegian Refugee Council, 25 February 2005, p. 29.

[14] “Iran Warns Armenians Over Azerbaijan Issue”, The New York Times, 08 September 1993; (http:// www.nytimes.com/1993/09/08/world/iran-warns-armenians-over-azerbaijan-issue.html). Accessed on November 10, 2013.

[15] “Turkey Holds Talks on Caucasus War”, The New York Times, 10 September 1993; (http://www. nytimes.com/1993/09/10/world/turkey-holds-talks-on-caucasus-war.html). Accessed on November 10, 2013.

[16] a.k.ə. Migdalovitz, Carol (2003), p. 4.

[17] a.k.ə. Babanly, Yusif (2011).

[18] a.k.ə. Croissant, Michael P. (1998), p. 94.