İkinci Qarabağ Müharibəsindən əvvəl Ermənistan və Dağlıq Qarabağ erməniləri hesab edirdilər ki, münaqişənin həlli insanların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ prinsipinə əsaslanmalıdır, bu prinsip tam müstəqillik formasında olmalıdır. Bundan əlavə, onlar təkidlə bildirirdilər ki, “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ üzərində nə hüquqi, nə siyasi, nə də mənəvi iddia etməyə əsası yoxdur”.[1] Azərbaycan isə əksinə, onun suverenliyi altında Dağlıq Qarabağ ermənilərinin öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu rədd etmir və problemin suveren dövlətin ərazi bütövlüyü prinsipi çərçivəsində həlli ilə bağlı praktikada mümkün olan ən yüksək muxtariyyət statusuna zəmanət verdiyini bəyan edirdi.[2]
Aydındır ki, mübahisəli bölgənin gələcək statusu ilə bağlı münaqişə tərəfləri arasında mövcud fikir ayrılığı münaqişənin həllində əsas maneə idi. Hər iki tərəf problemin beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunan beynəlxalq hüquq prinsipləri əsasında həllini iddia edirdilər. Beynəlxalq hüququn iki çox mühüm “ərazi bütövlüyünə” hörmət və “öz müqəddəratını təyinetmə” hüququ prinsipi var ki, hər bir sülhsevər dövlət bunu gözləməyə borcludur. Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı tərəflərin mövqeyini anlamaq üçün “öz müqəddəratını təyinetmə” prinsipinin tarixi, hüquqi və praktiki baxımdan həyata keçirilməsini təhlil etmək lazımdır.
Tarixdə xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi ideyası xüsusilə Fransa Burjua inqilabından sonra “milliyyətçilik” ideologiyası üzərində formalaşıb. [3] Bu ilk dəfə ABŞ prezidenti Vudro Vilson tərəfindən Birinci Dünya müharibəsinin mübahisəli məsələlərinin həlli ilə bağlı keçirilmiş Paris Sülh Konfransında təklif və müzakirə edilib.[4] Müharibədən sonra çar Rusiyası, Osmanlı, Alman, və Avstriya-Macarıstan kimi Avropa imperiyaları dağıldı və Avropanın bir sıra xalqları öz müqəddəratını təyinetmə prinsipindən yararlanaraq öz müstəqilliyini elan etdi.
Lakin, öz müqəddəratını təyinetmənin və onun beynəlxalq hüquq normalarına daxil edilməsinin leqallaşdırılması İkinci Dünya müharibəsindən sonra BMT-nin yaradılması ilə mümkün oldu. Lakin, BMT-nin Nizamnaməsində “öz müqəddəratını təyinetmə”[5] prinsipi ilə bağlı məsələlər ətraflı olaraq qeyd edilməsə də, bu prinsipin əsas anlayışlarını müəyyən edən maddələr Baş Assambleya tərəfindən hazırlanaraq 1966-cı ildə qəbul edilmiş Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakta daxi edilmişdir.[6] 1960-cı ildə İkinci Dünya müharibəsindən sonra müstəmləkə sisteminin dağılması prosesinin tənzimlənməsi üçün BMT-nin Baş Assambleyası da “öz müqəddaratını təyinetmə” hüququ anlayışı və onun həyata keçirilməsi ilə bağlı məsələlər daxil olan müstəmləkə ölkələrinə və xalqlarına müstəqillik verilməsi barədə Bəyannamə qəbul etdi.[7] “Öz müqəddəratını təyinetmə” prinsipinin həyata keçirilməsi təcrübəsi baxımından, bu ifadənin çox mənaları olduğunu qeyd etmək lazımdır. Həqiqətən, öz müqəddəratını təyinetmə, həmçinin “daxildə müqəddəratın təyin edilməsi”, “asılı ərazilərin xalqlarının öz müqəddəratını təyinetməsi” və “azlıqların öz müqəddəratını təyinetməsi” kimi təsnif edilirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq hüquqa görə, “öz müqəddəratını təyinetmə” ayrılmaq hüququ demək deyil.[8]
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə gəldikdə, Ermənistan qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın Sovet qanunvericiliyi və mövcud beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq öz müstəqilliyini elan etməsini və mövcud beynəlxalq hüquq normalarının Dağlıq Qarabağa tam müstəqillik şəklində öz müqəddəratını təyinetmə imkanı verdiyini iddia edirdi.[9] 1991-ci ildə Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi Azərbaycandan ayrılmaq üçün referendum keçirdi və bunun nəticəsi olaraq 1992-ci ildə öz müstəqilliyini elan etdi. Heç bir müstəqil dövlət, hətta Ermənistan tərəfindən de-yure tanınmasa da, İkinci Qarabağ müharibəsinə qədər faktiki müstəqil dövlət kimi mövcud olmuşdur. Ermənistan və qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” öz mövqelərinə haqq qazandırmaq üçün Dağlıq Qarabağın heç vaxt müstəqil Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində olmadığını iddia edirdilər. Amma, bu bir faktdır ki, Müttəfiq Dövlətləri təmsil edən general V.Tomson 1918-ci ildə Bakıya daxil olarkən Qarabağ və Zəngəzuru Azərbaycanın inzibati-idarəçilik strukturuna daxil olan ərazilər kimi tanıyıb.[10] Bundan başqa, 1919-cu ildə Qarabağın erməni Assambleyası da Azərbaycanın hakimiyyətini rəsmən tanımışdı.[11]
Ermənistanın digər bir arqumenti DQMV-nin erməni əhalisinin öz müstəqilliyini elan etməsinə imkan verən “Müttəfiq respublikanın SSRİ-dən çıxması ilə əlaqədar məsələlərin həlli qaydası haqqında” 3 aprel 1990-cı il tarixli SSRİ Qanunudur.[12] Lakin, Sovet Konstitusiyasının 78 maddəsində göstərilir ki, müttəfiq respublikaların sərhədləri yalnız ittifaq dövlətlərinin qarşılıqlı razılığı əsasında SSRİ hökumətinin bunu qəbul etməsindən sonra dəyişdirilə bilər.[13] Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi və ya onun Azərbaycanın tərkibindən çıxmasına dair Azərbaycan tərəfindən hər hansı bir razılıq olmadığından erməni iddialarının heç bir hüquqi əsası yoxdur.
Mövcud beynəlxalq hüquq normaları da erməni əhalisinin Azərbaycandan ayrılaraq tam müstəqil olaraq öz müqəddəratını müəyyən etməsinə imkan vermir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müstəqillik hüququ müstəmləkə altında olan xalqlara öz müqəddəratını təyin etmək üçün verilib. Amma Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın müstəmləkə hakimiyyəti altında deyil, ittifaq dövləti daxilində muxtariyyət statusu ilə yaşadığı faktdır. Bundan başqa, təcrübədən məlumdur ki, müstəqilliklə öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ayrı-seçkiliyə məruz qalmış etnik qruplara verilə bilər.[14] Ermənistan tərəfin DQMV-dəki etnik qruplarının ayrı-seçkiliyə məruz qalmaları barədə iddialarına baxmayaraq, bunu təsdiq edən hər hansı real sübut yoxdur. Bundan əlavə, Azərbaycan insan hüquqları və azlıqların hüquqlarının qorunması üzrə beynəlxalq konvensiyalara qoşulduğundan bu normaları 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına daxil edib. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası öz vətəndaşlarının hüquq və bərabərliyini tanıyır və xüsusi olaraq bəyan edir ki, irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əqidəsindən, siyasi və sosial mənsubiyyətindən asılı olmayaraq şəxsin hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırıla bilməz.[15] Digər tərəfdən, Azərbaycan Dağlıq Qarabağ ermənilərinin bu prinsipin daxili ölçülərinə əsaslanaraq öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu rədd etməyərək bölgəyə praktikada mövcud olan ən yüksək muxtariyyət statusu verməyə hazır olduğunu elan edib.[16]
Nəzərə almaq lazımdırki, beynəlxalq hüquqa əsasən “öz müqəddəratını təyinetmə” ayrılmaq hüququ demək deyil. BMT Təhlükəsizlik Şurası da “öz müqəddəratını təyinetmə” hüququnu ayrılma hüququ olmadığını qəbul edir.[17] Beynəlxalq hüquq dövlətlərin beynəlxalq birlik tərəfindən tanınan ərazi bütövlüyünü müdafiə etdiyindən etnik qrupun öz müqəddəratını təyinetmə iddiaları dövlətlərin sərhədləri daxilində həyata keçirilməlidir. Əslində, Azərbaycan beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən DQMV-nin də daxil olduğu keçmiş Azərbaycan SSR-in inzibati sərhədləri daxilində tanınıb. Bundan başqa, Azərbaycan ərazilərinin işğalı ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri və bir sıra digər beynəlxalq sənədlər də bu ölkənin ərazi bütövlüyünü təsdiq edib. Buna görə də, Dağlıq Qarabağ ermənilərinin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ yalnız Azərbaycanın sərhədləri çərçivəsində mümkün idi. Lakin Ermənistanın münaqişənin sülh yolu ilə həllinə destruktiv yanaşmasının bilavasitə nəticəsi olan İkinci Qarabağ müharibəsinin başlaması ilə bu anlayış öz etibarını itirdi.
[1] “Azerbaijan has neither legal, nor political, nor moral grounds for its claims over NK,” Panaroma | Armenian News, December 2, 2010; https://www.panorama.am/en/news/2010/12/02/sargsyan-speech-astana/1021098. Accessed on December 5, 2022.
[2] Izzet, “Head of State Committee”.
[3] Hroch, Miroslav, “National Self-Determination from a Historical Perspective”, Canadian Slavonic Papers/ Revue Canadienne des Slavistes, Vol. 37, No. 3-4, September-December 1995, p. 283.
[4] Van Dyke, Vernon, “Self-Determination and Minority Rights,” International Studies Quarterly, Vol. 13, No. 3, 1969, p. 223.
[5] Van Dyke, Vernon, “Self-Determination and Minority Rights”, International Studies Quarterly, Vol. 13, No. 3, September 1969, p. 223.
[6] “Article 1”, International Covenant on Civil and Political Rights, 1966.
[7] “Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples”, The United Nations and Decolonization, 14 December 1960; (http://www.un.org/en/decolonization/declaration. shtml). Accessed on December 5, 2022.
[8] Borge, Christopher J., “Is Kosovo a precedent? Secession, Self-determination, and Conflict Resolution, Wilson Center; (http://www.wilsoncenter.org/publication/350-kosovo-precedent-secessionself-determination-and-conflict-resolution). Accessed on December 5, 2022.
[9] a.k.ə. Avakian, Shahen (2010), p. 25.
[10] “Cornell, Azerbaijan Since Independence, p. 27.
[11]Swietochowski, Tadeusz, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (Columbia University Press, 1995), pp. 75-76.
[12] “Law on Procedures for Resolving Questions Related to the Secession of Union Republics from the USSR (3 April 1990)”, in Hurst Hannum ed., Basic Documents on Autonomy and Minority Rights (Martinus Nijhoff Press, 1993), pp. 753-760.
[13] “Article 78”, Constitution of USSR, 1977.
[14] Borgen, “Is Kosovo a precedent?”.
[15] “Article 24”, The Constitution of Azerbaijan Republic.
[16] Tchilingirian, Hratch, “Nagorno Karabakh: transition and the elite”, Central Asian Survey, 1999, Vol. 18 (4), p. 448.
[17] a.k.ə. Van Dyke, Vernon (1969), p. 236.
