Ermənistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini DQMV-də yaşayan ermənilərin Azərbaycan tərəfindən etnik ayrı-seçkiliyə məruz qalması nəticəsində ortaya çıxmış bir etnik münaqişə kimi təqdim etməyə çalışaraq münaqişənin dövlətdaxili olduğunu iddia edir.[1] Azərbaycan isə münaqişənin qonşu dövlətin (Ermənistan Respublikası) ona qarşı ərazi iddiaları səbəbindən başladığına görə məsələni dövlətlərarası münaqişə hesab edir.[2]
Ümumiyyətlə, dövlətlərarası münaqişə ərazi iddiaları kimi hər hansı bir mübahisəli məsələnin nəticəsində iki dövlət arasında baş verən münaqişədir; dövlətdaxili münaqişə isə suveren bir dövlətin sərhədləri daxilində müəyyən bir zəmində baş verən münaqişə deməkdir.[3] Münaqişənin dövlətlərarası və ya dövlətdaxili olduğunu müəyyən etmək üçün münaqişənin tərəfləri və onların münaqişəyə cəlb olunması səviyyəsini aydınlaşdırmaq lazımdır. Əslində, sülh danışıqlarındakı dövlətlərin, Azərbaycan və Ermənistanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin əsas tərəfləri kimi tanınması münaqişənin dövlətlərarası xarakterini açıqaşkar sübut edən bir dəlildir.[4] Bundan əlavə, elmi ədəbiyyatda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi dövlətlərarası bir münaqişə kimi müəyyən edilib və Fələstin-İsrail, Kəşmir və Qərbi Saxara kimi münaqişələrin aid olduğu kateqoriyaya daxildir.[5] Ermənistanın hüquqi cəhətdən münaqişənin əsas tərəfi kimi tanınması ilə yanaşı, qonşu dövlətin ərazilərini işğal etməsi onun münaqişədə birbaşa iştirakını sübut edən çoxsaylı faktlardandır.
İlk növbədə qeyd olunmalıdır ki, bu münaqişə Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin sovet Azərbaycanın ərazisindən ayrılaraq sovet Ermənistanının ərazisinə birləşmək tələbi nəticəsində başlamışdır.[6] Dağlıq Qarabağ ermənilərinin bu addımı rəsmi İrəvan tərəfindən alqışlandı və Ermənistan parlamenti dərhal qonşu İttifaq dövlətinin ayrılmış ərazisinin özünə birləşdirilməsi barədə qərar qəbul etdi.[7] Bundan əlavə, post-Sovet respublikasının əhalisi də bu ideyanı dəstəkləyərək paytaxt şəhərində nümayişlər təşkil etməklə münaqişə tərəfi kimi mübahisəyə cəlb olunmaq arzularını ifadə etdilər.[8] Beləliklə, bu Ermənistanın münaqişəyə yalnız üçüncü bir tərəf kimi cəlb olunduğunu deyil, münaqişənin lap əvvəlindən onu münaqişədə əsas tərəf kimi müəyyən edən mühüm amil olduğunu sübut edir.
İkincisi, müharibə zamanı, erməni qoşunları birbaşa döyüşlərdə iştirak edib və yalnız Dağlıq Qarabağın deyil, Azərbaycanın digər 7 ətraf rayonunun da işğalında həlledici rol oynamışdır.[9] Üstəlik, atəşkəs razılaşmalarından sonra da İkinci Qarabağ müharibəsinə qədər Ermənistan qoşunları regionun təhlükəsizliyini təmin etmək bəhanəsi ilə işğal olunmuş ərazilərdə yerləşməkdə davam edirdi.[10] Lakin Ermənistana belə bir fəaliyyətlə məşğul olmağa icazə verən heç bir beynəlxalq mandat yox idi. Ermənistanın regionda mövcudluğunun yeganə səbəbi işğal olunmuş ərazilərin təhlükəsizliyini təmin etməklə öz milli maraqlarını müdafiə etmək idi. Üstəlik, aydındır ki, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası Ermənistan Respublikasının birbaşa iqtisadi, sosial və siyasi dəstəyi olmadan bir inzibati qurum kimi yaşaya bilməzdi.[11] Bundan başqa, Dağlıq Qarabağ erməniləri Ermənistanın siyasi strukturunda həlledici siyasi qüvvə olaraq dövlətin rəhbər vəzifələrində təmsil olunublar.[12] Doğrudan da, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqil bir qurum kimi deyil, Ermənistan Respublikasının bir regionu kimi fəaliyyət göstərdiyini iddia etmək olar.
Elmi ədəbiyyatda etnik qrupların dövlətlərarası münaqişələrə cəlb olunması irredentist nəzəriyyənin köməyi ilə izah edilir.[13] Bu nəzəriyyəyə görə, “irredentist hərəkatlar adətən başqa bir dövlətin ərazisinə – xüsusilə də öz milli qruplarının cəmləşdiyi, bəzən də çoxluq təşkil etdikləri ərazilərə iddia edirlər.”[14] Beləliklə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin etnik erməni problemləri mübahisənin dövlətlərarası xarakterini dəyişmir, çünki bu vıziyyətdə başqa ölkənin torpaqlarını ilhaq etməyə cəhd edən Ermənistan işğalçılıq siyasətinə haqq qazandırmaq üçün öz etnik qrupundan istifadə edir.[15]
[1] “Armenia”, USDP Conflict encyclopedia, Upsala University; (http://www.ucdp.uu.se/gpdatabase/ gpcountry.php?id=6). Accessed on December 4, 2022.
[2]Svensoon, Isak, “The Nagorno Karabakh Conflict, Lessons From The Mediation Effort”, Crises Management Initiatives, 2009, p. 9.
[3] Açıkalın, Şuay Nihan, “Inter-state Conflicts as a Security Threat in a Globalized World with the Case of Cyprus”, Humanity and Social Sciences Journal, Vol. 6 (1), 2011, p. 23.
[4] a.k.ə. Baguirov, Adil (2008), p. 10.
[5] Crocker, Chester A., et all., “Introduction: Mapping the Nettle Field”, in Crocker, Chester A., et all., ed., Grasping the Nettle: Analyzing Cases of Intractable Conflict (US Institute of Peace Press, 2007), p. 13.
[6] a.k.ə. Cornell, Svante E. (1999), p. 13.
[7] a.k.ə. Fraser, Niall M., et all. (1990), p. 659.
[8] a.k.ə. Cornell, Svante E. (1999), p. 13
[9] Huseynov, “Mountainous Karabakh”.
[10] “Foreign ministry: Armenian troops in occupied Azerbaijani territories biggest obstacle to settlement”, Trend; (http://en.trend.az/news/karabakh/2158538.html). Accessed on December 28, 2013.
[11] “Kocharyan: Armenia should not recognize NKR’s independence at this stage,” Panaroma | Armenian News, 12 November 2013; https://www.panorama.am/en/news/2013/11/12/shavarsh-qocharyan/406743. Accessed on December 4, 2022.
[12] De Waal, Thomas, “Nagorny Karbakh: Closer To War Than Peace,” Chatham House: Russia and Eurasia Summary, 25 July 2013; https://www.chathamhouse.org/events/view/193195. Accessed on December 4, 2022.
[13] Carment, David and James, Patrick, “Internal Constraints and Interstate Ethnic Conflict: Toward a Crisis-Based Assessment of Irredentism,” The Journal of Conflict Resolution, Vol. 39, No. 1, 1995, p. 84.
[14] Carment and James, “Internal Constraints and Interstate Ethnic Conflict,” p. 95.
[15] Weiner, Myron, “The Macedonian Syndrome: An Historical Model of International Relations and Political Development,” World Politics, Vol. 23, No. 4, 1971, pp. 665-683.
