Xankəndi şəhəri nisbətən gənc olması ilə Azərbaycanın digər şəhərlərindən fərqlənir. Arxiv qeydlərinə görə, şəhərin əsası XVIII əsrin sonlarında Qarabağ xanlarının istirahət yeri kimi qoyulub. Şəhər Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşadan 10 kilometr aralıda, dağın ətəyində xanların fəaliyyəti üçün ən yaxşı şəraiti təmin etmək üçün salınmışdır. İlk illərdə qəsəbədə yalnız xanın ailəsi və qohumları yaşayırdı və buna görə də yerli əhali onu “Xanın kendi” (Xan kəndi) adlandırırdı. Qısa müddətdən sonra bura “Xankəndi” oldu. İbrahimxəlil xanın Xankəndini özünə mülk (imarət) seçməsinin bir səbəbi də kəndin əlverişli təbii-coğrafi yeri idi. Kəndin yuxarı hissəsində çayın olması və ətrafdakı qalın meşələr xanın seçiminə təsir edib. Mirzə Camal Cavanşir beləliklə yazırdı ki, “Mərhum İbrahimxəlil xandan 6 imarət (saray) qalıb. Onlardan biri də Şuşadan bir qədər aralıda yerləşən Xan bağıdır”.[1]

Şəhərin ərazisi 8 kvadrat kilometr, əhalisi 53,1 min nəfərdir. Hal-hazırda Ermənistan silahlı birləşmələrinin işğalı altındadır. Xankəndi adına Azərbaycanın digər ərazilərində də rast gəlmək mümkündür. İsmayıllı, Şamaxı, Qubadlı və digər rayonlarda “Xankəndi” adını daşıyan yer adları vardır.[2]

Qarabağ xanlığının Rusiya tərəfindən işğalından (1805) sonra, rus əsgərləri Xankəndini hərbi düşərgə kimi istifadə etməyə başlamışdı. 1822-ci ildə Rusiya tərəfindən Qarabağ xanlığının ləğv edilməsindən sonra rus qarnizonu buraya tam yerləşdiyi üçün hərbi düşərgənin nəzdində hospital, kazarma, kilsə və başqa inzibati binalar tikilmişdir. Məhz bundan sonra rusların himayəsinə girmiş ermənilər Xankəndində məskunlaşmağa başlamışdılar.[3]

Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra erməni millətçi dairələrinin Azərbaycana torpaq iddiası yeni forma almağa başladı. 1921-1925-ci illərdə Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi olmuş Sergey Mironoviç Kirovun ermənipərəst siyasəti Ermənistanı daha da ruhlandırdı. RK(b)P MK-nın Rusiya Kommunist Partiyası Bolşeviklər Partiyası Mərkəzi Komitəsi) Qafqaz Bürosu buna görə də Dağlıq Qarabağa Azərbaycan SSR tərkibində muxtariyyət statusu verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi paytaxtı Xankəndi olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsi kimi yaradılmasına icazə verən dekret qəbul etdi. RK(b)P Qafqaz Bürosu Şuşanın yeni muxtar vilayətin paytaxtı olmasını müəyyən etmişdi. Lakin rayonun Ermənistana assimilyasiyası üçün Xankəndi Şuşa əvəzinə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin paytaxtı seçildi, çünki şəhərin yarısı ermənilərdən ibarət idi. 1923-cü il sentyabrın 18-də ermənipərəst S.M.Kirovun dəstəyi ilə Azərbaycanın qədim yaşayış məskəni olan Xankəndinin adı da dəyişdirildi. DQMV-nin erməni əhalisinin “müraciəti” nəzərə alınaraq Xankəndi qəsəbəsinin adı dəyişdirilərək Stepan Şaumyanın şərəfinə Stepanakert adlandırıldı. Oktyabrın 6-da Azərbaycan SSR MİK həmin qərarı təsdiq etdi.[4] Yalnız 68 il sonra, 1991-ci ildə Xankəndinin tarixi adı özünə qaytarıldı.

Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan ictimaiyyəti şəhəri qeyri-rəsmi olaraq Xankəndi adlandırmaqda davam edirdi. Sonralar tarix sübut etdi ki, Moskvanın məqsədi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorumaq yox, onun içərisində erməni millətçiliyinin dayağı olaraq respublikaya daim problem yaradacaq mərkəzin yaradılması idi. DQMV yaradılandan SSRİ dağılanadək nəinki Xankəndinin, hətta vilayətdəki irili-xırdalı bütün təşkilatların rəhbərləri ancaq erməni millətindən olan şəxslərdən təyin edilirdi. Regionun və şəhərin tarixi, mədəni ənənələri və etnik tərkibi bir kənara atılaraq ancaq erməni xətti qabardılmağa çalışılırdı.

Xankəndi Qarabağ xanlarının istirahət mərkəzi kimi salınsa da, XX əsrdə o, Azərbaycanın yeni sənaye və mədəniyyət mərkəzi kimi inkişaf etməyə başlayır. Xankəndinin sürətlə böyüməsi nəticəsində 1978-ci ilin may ayında Xankəndi şəhər statusunu aldı. Şəhər Xankəndi rayonu tabeliyindən çıxarıldı, həmin rayonun adı isə dəyişdirilərək Əsgəran rayonu adlandırıldı.[5]

[1] Qarabaği, Mirzə Camal Cavanşir, Qarabağ tarixi (Bakı, 1959), p. 48.

[2] Məmmədov, N., Azərbaycanın xankəndi şəhərinin tarixi (Bakı, 2011), s. 35.

[3] Təkləli, Minaxanam, Türk kitabı: unudulan tarix dəyişdirilən adlar (Bakı, Qafqaz Universiteti nəşri, 2009), ss. 12-13

[4] a.k.ə. Məmmədov, N. (2011), s. 51.

[5] “Stepanakert”, Sovet Ensiklopediyası, C. Ix (Bakı, 1986), s. 34.