Münaqişənin erkən mərhələlərində Konqresdə güclü erməni lobbisinin təsiri ilə ABŞ ermənipərəst siyasət yeridirdi.[1] ABŞ Ermənistanın müstəqilliyini Azərbaycandan əvvəl tanımışdı və Ermənistan ABŞ səfirliyinin açıldığı ilk beş keçmiş sovet respublikalarından biri idi.[2] Hələ Sovet dövründə Ermənistan 1988-ci il dekabr zəlzələsindən sonra Konqresdəki erməni lobbisinin təzyiqi ilə ABŞ-dan dövlət yardımı alan yeganə sovet respublikası idi.[3] 1992-ci ilin oktyabrda erməni lobbisinin səyləri ilə ABŞ Konqresi Azərbaycan Ermənistan və Dağlıq Qarabağa qarşı “təcavüzkar siyasət”ini dəyişməyincə və mühasirəni aradan qaldırmayanadək ona birbaşa hökumət dəstəyini məhdudlaşdıran Azadlığa Dəstək Aktına 907-ci düzəlişi qəbul etdi.[4] Bu düzəlişin nəticəsində Azərbaycan uzun müddət ABŞ-ın hökumət yardımından məhrum qalan yeganə post sovet dövləti, Ermənistan isə adambaşına ən yüksək yardım alan dövlət oldu.[5] Azərbaycana yardımı məhdudlaşdıran bu düzəliş Konqresin gündəliyindən yalnız 11 sentyabrda terrora qarşı qlobal səfərbərlik çağırışından sonra çıxarıldı və bu prezident tərəfindən təsdiq edildi.[6] O vaxtadək ABŞ-ın Azərbaycana yardım yalnız əsasən qaçqın və məcburi köçkünlərə ünvanlanmış humanitar yardımla məhdudlaşırdı.[7]

ABŞ Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair iki zidd siyasət yürüdürdü.[8] Konqresin və Dövlət Departamentinin yürütdüyü siyasət. Konqreslə müqayisədə Dövlət Departamenti münaqişə tərəfləri arasında bitərəfliyi gözləməyə və münaqişənin həllinə kömək etməyə üstünlük verir.[9] Əslində, münaqişənin ATƏT-in gündəliyinə çıxarılmasında Dövlət Departamenti mühüm rol oynamışdı və danışıqların formatı Dövlət katibi Beykerin təklif etdiyi prinsiplər əsasında formalaşdırılmışdı.[10] Lakin Cənubi Qafqaz regionu ABŞ-ın strateji maraq dairəsindən kənar olduğundan 90-cı illərin ortalarına kimi danışıqlar prosesinə az qatılırdı. Azərbaycanın zəngin karbohidrogen yataqları və əhəmiyyətli geosiyasi mövqeyi, Amerikanın artan maraqları sonda onun bu ölkəyə qarşı siyasətinin dəyişməsinə, bu da öz növbəsində münaqişədə onun mövqeyinə təsir etdi.[11] Xüsusilə də 1994-cü ildə Amerika şirkətlərinin səhmlərinin 40% təşkil etdiyi “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra, hətta Konqresdə də Azərbaycan və Ermənistana qarşı münasibət dəyişərək tarazlaşdı və ölkə münaqişə ilə bağlı bitərəf siyasət yürütməyə başladı.[12] Bundan əlavə, enerji şirkətlərinin təhlükəsiz fəaliyyəti üçün bölgədə sabitlik tələb olunurdu ki, bu da vasitəçilik prosesində ABŞ-ı daha fəal olmağa təşviq edirdi. 1997-ci ilin yanvarında ABŞ ATƏT-in Minsk qrupunun üçüncü həmsədri oldu. Bu da ona prosesdə birbaşa iştirak etməyə və məsələnin sülh yolu ilə həlli üçün təşəbbüs irəli sürməyə imkan yaratdı.[13] 2001-ci ilin aprelində ABŞ Key Vestdə münaqişə tərəflərinin prezidentlərinin görüşünü təşkil etdi.[14] Təəssüf ki, sülhün əldə edilməsində gözlənilən irəliləyiş olmadı.

Bundan sonra ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədri kimi ABŞ bu təşkilatın təşəbbüsü ilə 2020-ci ildə müharibə edəcək münaqişə tərəfləri arasında yekun sülhə nail olunmayan danışıqlarda öz səylərini davam etdirdi. İkinci Qarabağ müharibəsi və  10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatdan sonra tərəflərin apardığı sülh danışıqları zamanı, ABŞ neytral ölkə kimi davranaraq tərəfləri hər hansı hərbi təxribatdan çəkinməyə çağırırdı. Lakin onun müharibədən sonrakı ritorikası göstərir ki, ABŞ Qarabağ məsələsində tərəfləri yekun sülhə sövq etmək üçün tərəflər arasında neytral rol oynamaqdansa, prosesdə daha çox erməni tərəfini tutur. Bu baxımdan ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının spikeri Nensi Pelosinin Ermənistana səfəri və onun Azərbaycana qarşı təxribat xarakterli ritorikası ABŞ-ın Ermənistana dəstəyinin əyani sübutu kimi qiymətləndirilir.

[1] King, David, & Pomper, Miles, “The U.S. Congress and the Contingent Influence of Diaspora Lobbies: Lessons from U.S. Policy Toward Armenia and Azerbaijan”, Journal of Armenian Studies, Vol. VIII, No. 1, Summer 2004, pp. 8-10.

[2] “U.S. Relations with Armenia”, Department of State, Bureau Of European And Eurasian Affairs, 12 February 2013; (http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5275.htm). Accessed on December 5, 2022.

[3] a.k.ə. Brill Olcott, Martha (2002), p. 65.

[4] a.k.ə. King, David, & Pomper, Miles (2004), p. 10.

[5] Cornell, Svante E., “Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance” Middle Eastern Studies, Vol. 34, No. 1, January 1998, p. 58.

[6] Kotanjian, Hayk, “Armenian Security and U.S. Foreign Policy in the South Caucasus”, The Quarterly Journal, Vol. 3, No. 2, June 2004, p. 16.

[7] Nichol, Jim, “Azerbaijan: Recent Developments and U.S. Interests”, Congressional Research Service, 22 February 2013, p. 28.

[8] a.k.ə. Cornell,Svante E. (1998), p. 57.

[9] a.k.ə. Brill Olcott, Martha (2002), p. 63.

[10] a.k.ə. Baguirov, Adil. (2008), pp. 9-10.

[11] a.k.ə. Brill Olcott, Martha (2002), p. 64.

[12] a.k.ə. Human Rights Watch (1994), p. 136.

[13] McDougall, “A New Stage in US Caspian Sea Basin Relations”.

[14] a.k.ə. Brill Olcott, Martha (2002), p. 66.