ATƏT-in Minsk qrupunun digər həmsədrləri ilə müqayisədə rəsmi Moskva Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə daha əvvəl cəlb olunub. Sovet dövründə, xüsusilə 1990-1991-ci illərdə, İttifaqın status-kvo məsələləri ilə bağlı respublika rəsmilərinin mövqeyi mərkəzin mövqeyi ilə üst-üstə düşdüyündən Moskva Azərbaycanın mövqeyini nisbətən dəstəkləyirdi. Sonralar, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Rusiya münaqişə tərəfləri arasında tarazlığı saxlamağa çalışırdı. Lakin Rusiyanın müharibə zamanı Ermənistanı birbaşa dəstəkləməsi, hətta qoşunlarının Azərbaycan torpaqlarının işğalında iştirakı barədə faktlar var idi. Əslində, Rusiya Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü rəsmən tanıyıb və münaqişənin sülh yolu ilə həll olunmasını fəal dəstəkləyir və tərəflər arasında birtərəfli və çoxtərəfli formada vasitəçilik etməklə prosesə kömək edib.

Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra atəşkəsə nail olmaq, qaçqınların öz evlərinə qaytarılması, yerli seçkilərin keçirilməsi və konstitusion idarəetmənin yaradılması kimi məsələləri həll etmək üçün Rusiya Qazaxıstanla birlikdə tərəflər arasında danışıqların başlamasına təşəbbüs göstərsədə,[1] müharibə artıq kəskin şəkil aldığından, danışıqlarda tərəflər faydalı sövdələşmə üçün üstün mövqe əldə etməyə çalışdığından Rusiya və Qazaxıstanın birgə səyləri nəticə vermədi. 1992-ci ildə İran və Qazaxıstanın uğursuz vasitəçilik cəhdindən sonra ATƏM-in (ATƏT) Minsk qrupu münaqişənin əsas vasitəçisi oldu. Bu qrupun üzvü olmasına baxmayaraq, Rusiya münaqişənin həlli üçün birtərəfli vasitəçilik cəhdlərini davam etdirirdi. Faktiki, 1994-cü ildə Rusiyanın göstərdiyi səylər nəticəsində münaqişə tərəfləri arasında zorakılığa son qoyan atəşkəs sazişi imzalandı. 1994-cü ildə ATƏT-in Budapeşt görüşündə, Minsk qrupu çərçivəsində danışıqlar aparmaq üçün həmsədrlik formatı irəli sürüldü və Rusiya həmsədrlərdən biri təyin olundu. Xüsusilə, Fransa və ABŞ qrupun digər həmsədrləri təyin olunduqdan sonra Rusiyanın məsələnin həlli prosesindəki səyləri çoxtərəfli formata əsaslanan vasitəçilik üsulu olaraq formalaşdı. Rusiya bu format çərçivəsində Minsk qrupunun həmsədrindən biri kimi müxtəlif həll planları hazırlasa da münaqişənin həllinə təsir edə biləcək konkret nəticəsi olmadı. 2008-ci il Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra Rusiya Cənubi Qafqaz münaqişələrinin həll edilməsində xoşməramlı olduğunu göstərmək üçün Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin görüşünü təşkil etdi. Görüşün nəticəsi olaraq Moskva bəyannaməsi qəbul edildi. Bəyannamədə beynəlxalq hüquq prinsipləri çərçivəsində münaqişənin həlli iki ölkə arasında əməkdaşlığın inkişafına təsir edəcəyi vurğulanırdı.[2] Moskva bəyannaməsi imzalandıqdan sonra, danışıqların davam etdirilməsi və bu prosesin gedişində hər hansı bir irəliləyiş əldə olunması üçün 2011-ci ildə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə prezidentlərin Kazan görüşü təşkil olundu.

Faktiki olaraq, belə bir fikir mövcuddur ki, Rusiya özünün geostrateji maraqlarını həyata keçirmək üçün danışıqlar prosesinə mənfi təsir göstərir.[3] Cənubi Qafqaz iki əsrdən artıqdır ki, ənənəvi olaraq bu ölkənin təsir dairəsi altındadır və onun cənub sərhədlərində bufer zonası rolunu oynadığından Rusiya bu regionu üzərində nəzarəti hətta Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra belə itirmək niyyətində deyil.[4] Buna görə də, güman edilir ki, regionda münaqişələrin həll olunması Rusiyanın maraqlarına təhlükə yaradır. 2008-ci ildə, Rusiyanın Gürcüstanın ərazi bütövlüyünə birbaşa müdaxilə etməsi bu fikrin doğru olduğunu sübut etdi.[5] Əslində, BMT-nin Effektli Vasitəçilik üçün Təlimatına əsasən, münaqişələrin həllində öz maraqları olan dövlətlərə vasitəçilik prosesinə birbaşa cəlb olunmağa icazə verilə bilməz. Çünki vasitəçilik prosesinə cəlb olunmuş maraqlı dövlətlər danışıqların gedişində müxtəlif spekulasiyalar edə bilərlər ki, bu da sonda prosesi çıxılmaz vəziyyətə gətirib çıxara bilər. Bundan başqa, vasitəçilər bərabər, qərəzsiz və münaqişə tərəflərinə qarşı ədalətli olmalı və onların arasında tarazlığı saxlamalıdırlar.[6] Əslində, Rusiya və Ermənistan arasında əlaqələr bütün sahələrdə, o cümlədən, hərbi sahədə ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələrin gücləndirilməsinə imkan verən strateji tərəfdaşlıq səviyyəsindədir. Bundan əlavə, Ermənistan Rusiyanın rəhbərliyi ilə yaradılmış və “kollektiv müdafiə” prinsiplərinə əsaslanan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvüdür.

Beləliklə, Rusiya münaqişənin həlli prosesinə daha effektiv təsir göstərmək üçün siyasi rıçaqlara malikdir. Baxmayaraq ki, Rusiya Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü rəsmən tanımaqla yanaşı, münaqişə tərəfləri arasında balansı saxlamaq siyasəti yürüdürdü, lakin 2018-ci ilə qədər onun Ermənistanla hərbi əməkdaşlığı əhatə edən strateji tərəfdaşlığı münaqişənin həllində tərəfsiz mövqe tutmasına dair şübhələr doğururdu.

Lakin 2018-ci il inqilabı nəticəsində Ermənistanda hakimiyyətin dəyişməsi ilə Rusiyanın Ermənistana dair münasibəti də dəyişdi. Bu baxımdan Rusiyanın İkinci Qarabağ Müharibəsi zamanı “passiv mövqeyi” Ermənistanın yeni rəhbərliyinə Avropaya inteqrasiya cəhdlərinə cavab idi. Ümumiyyətlə, Ermənistanla Azərbaycan arasındakı münaqişə Rusiya üçün bu dövlətləri öz təsir dairəsində saxlamaq və Qərbin təsirindən qorumaq üçün mühüm amil olub. Lakin Ermənistanla Azərbaycan arasında İkinci Qarabağ müharibəsi və Ukraynadakı Rusiya müharibəsi Rusiyanın regiona münasibətini dəyişdi və Cənubi Qafqazda təsirini zəiflətdi. Bu baxımdan, ABŞ-ın Alman Marşal Fondunun baş elmi işçisi Conatan Katz Ukrayna müharibəsinə toxunaraq vurğulayır ki, “təkcə hərbi itkilərin deyil, həm də sanksiyalar nəticəsində iqtisadi itkilərin təsirindən  Rusiya bu gün daha zəif ölkəyə çevrilib və 24 fevral öncəsində olduğundan daha az gücə sahibdir.”[7] Bununla belə, Rusiya əsrlər boyu regionun geosiyasi oyunçularından biri kimi regionda mövcudluğunu mümkün qədər saxlamağa çalışır. 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatın ilkin şərti kimi İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra bölgəyə yerləşdirilmiş Rusiyanın “sülhməramlı” qüvvələri də Rusiyanın bu planının tərkib hissəsidir. Bu baxımdan Ermənistan və Azərbaycan arasında hər iki ölkəni Qərbə doğru sövq edə biləcək yekun sülhün əldə olunmasından daha çox Qarabağ məsələsi ilə bağlı tərəflər arasında mövcud status-kvo Rusiyanın regionda oyunçu kimi qalması üçün daha sərfəlidir.

[1] a.k.ə. Başer, Bahar (2008), p. 90.

[2] Pashayeva, Gulshan, “The Nagorno Karabakh Conflict In The Aftermath Of The Russia-Georgia War, Turkish Policy Quarterly, Vol. 8, No. 4, pp. 62-63.

[3] Mahmudlu, Ceyhun, və Əhmədov, Aqil, “Beş günlük müharibənin Cənubi Qafqaz dövlətlərinə təsiri”, Journal of Qafqaz University, No. 29, 2010, s. 47.

[4] Dekanozishvili, Mariam, “The EU in the South Caucasus: By What means, to What Ends?” Georgian Foundation for Strategic and International Studies, Occasion Paper #2, January 2004, p. 7.

[5] a.k.ə. Mahmudlu, Ceyhun, və Əhmədov, Aqil (2010), s. 49.

[6] “UN Guidance for Effective Mediation”, United Nations Department of Political Affairs, September 2012, p. 10.

[7] Wilson, Audrey, “Is Moscow Being Tested in Nagorno-Karabakh?” Foreign Policy, September 14, 2022; https://foreignpolicy.com/2022/09/14/nagorno-karabakh-violence-armenia-azerbaijan-russia/. Accessed on December 5, 2022.