1990-cı ildə, münaqişənin erkən mərhələlərində, BMT, ATƏT-in Minsk qrupu və Rusiya kimi üçüncü tərəflərin vasitəçilik prosesinə cəlb olunduğu vaxtlarda Avropa İttifaqı yalnız Dağlıq Qarabağda deyil, eləcə də digər post sovet münaqişələrindən kənar duraraq heç bir sülh yaratma fəaliyyətinə qoşulmurdu. Fransanın Avropa İttifaqı dövləti və ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrlərindən biri olmasına baxmayaraq, vasitəçilik prosesində o Birliyi təmsil etmir. Hətta, Fransaya həmsədr vəzifəsini Aİ-yə keçirmək barədə təkliflər olsa da rəsmi Paris bunu rədd etmişdi.[1] Fransanın ermənipərəst mövqeyinə əmin olduğundan Azərbaycan Aİ-ni bu prosesdə daha fəal görmək istəyir.[2]
Xüsusilə, 2003-cü ildən sonra, müxtəlif siyasətləri çərçivəsində, Aİ siyasi və təşkilati islahatlar keçirmək, vətəndaş cəmiyyətini inkişaf etdirmək və əlverişli siyasi, iqtisadi və sosial mühit yaratmaq kimi struktur yanaşmalar təklif etməklə münaqişənin həllində öz təşəbbüslərini intensivləşdirib.[3] Region dövlətləri, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanla əlaqələrin qurulması istiqamətində ilk təşəbbüs kimi Avropa İttifaqı 2006-cı ildə Avropa Qonşuluq Siyasətinə (AQS) imza atdı.[4] Avropa İttifaqı AQS-nin müsbət iqlimin formalaşmasına kömək edə biləcəyinə və sonda münaqişənin həllinə gətirib çıxaracağına ümid edirdi.[5] Ancaq, AQS-nin Fəaliyyət Planları münaqişənin həllindən daha çox əsasən iqtisadi və siyasi transformasiyaya doğru yönəldildiyindən gözlənilən nəticələri vermədi.[6]
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə yardım etməkdə Aİ-nin ikinci vasitəsi Aİ Şurasının mandatı altında idarə olunan Cənubi Qafqaz üzrə Aİ-nin xüsusi nümayəndəsi (AİxN) idi. Aİ-nin ilk xüsusi nümayəndəsi 2003-cü ildə təyin edilmişdir. 2006-cı ildə münaqişəsinin həllində onun iştirakının daha effektiv olması üçün səlahiyyətləri daha da artırılmışdır. Təəssüf ki, AİxN-nin prioritetləri aydın olmadığından bu təşəbbüs də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə kömək edəcək digər vasitələr kimi səmərə verməmişdir.[7]
Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən sonra, 2009-cu ildə Aİ regional inkişafın təmin edilməsi üçün münaqişələrin həll olunmasının əhəmiyyətini bildirən yeni – “Şərq tərəfdaşlığı (ŞT)” = (EaP) proqramını irəli sürdü. ŞT-nın əsas məqsədi Assosiasiya Sazişi çərçivəsində Aİ və Şərq ölkələri arasında inteqrasiyanın artmasına gətirib səbəb olacaq ikitərəfli münasibətləri dərinləşdirmək idi. Assosiasiya Sazişi üzrə Azərbaycan və Ermənistanla danışıqlar 2010-cu ilin iyulunda başladı. Danışıqlara aşağıdakılar daxil idi; siyasi dialoq, xarici və təhlükəsizlik siyasəti; ədalət, azadlıq və təhlükəsizlik, iqtisadi və sektoral əməkdaşlıq; və sonuncu, Dərin və Hərtərəfli Azad Ticarət Sazişi (DCFTA).[8] Uzunmüddətli perspektivdə dərin regional inteqrasiya nəticəsində mübahisə edən tərəflər arasında qarşılıqlı asılılıq olacağı gözlənilir ki, bu da münaqişənin həlli üçün müsbət iqlimin formalaşmasına təsir edəcək. Amma, münaqişə tərəflərinə qoyulan tələblərin aydın olmaması üzündən Aİ-nin münaqişələrin həllinə kömək məqsədilə region ölkələri ilə bağlı əvvəlki layihələri kimi bu da uğursuzluqla nəticələnmişdi. Yuxarıda göstərilən müqavilə çərçivəsində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində hər hansı bir müsbət nəticə əldə etmək üçün münaqişə tərəflərinin hər ikisinin üzərinə bəzi ilkin şərtlərin qoyulması vacibdir.[9]
Bundan əlavə, Aİ etimad yaratma prosesinə qeyri-hökumət təşkilatlarını cəlb etmək məqsədilə Dağlıq Qarabağ Üstündə Münaqişəsinin Sülh Yolu ilə Həllinə dair Avropa Tərəfdaşlığı (EPNK) adlı vətəndaş cəmiyyəti proqramına başladı. Proqramın başlıca məqsədi münaqişənin bütün tərəflərindən olan siyasətçilər və ya politoloqlar, KİV və vətəndaş cəmiyyətləri arasında dialoqun təbliğ edilməsidir. Güman edilir ki, EPNK əlverişli mühit yaradacaq və bu da öz növbəsində münaqişə edən icmaların effektiv vətəndaş iştirakına gətirib çıxara bilər.[10]
Ümumiyyətlə, İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl Aİ münaqişənin sülh yolu ilə həllini dəstəkləyib və Acropa İttifaqının Şərqə doğru genişlənməsindən sonra Cənubi Qafqazın birliyə coğrafi yaxınlaşması səbəbindən imkan daxilində bütün vasitələrdən istifadə edərək sülhyaratma prosesinə kömək etmək niyyətində olub. Məhz buna görə də Rusiyanın Ukraynada başının qarışdığı və Ukrayna müharibəsinə görə qlobal arenada siyasi etimadı itirdiyi bir zamanda, Avropa İttifaqı İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesində yeni vasitəçi olmağa cəhd etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq o, münaqişə tərəfləri arasında yekun sülhə nail olmaq üçün 2020-ci il noyabrın 10-da Üçtərəfli Bəyanatın imzalanmasından sonra Prezident İlham Əliyevlə Baş nazir Nikol Paşinyanın bir neçə dəfə görüşməsi təşəbbüsü ilə çıxış edib. Buna görə də deyilir ki, “Aİ regionun geosiyasi boşluğunu yenidən doldurmağa gələn ən fəal aktor olaraq görünür, Rusiyanın rəhbərlik etdiyi KTMT-nin reaksiyası isə ən yaxşı halda mülayim idi… [və] Aİ-nin iştirakı əvvəlkindən daha davamlı, möhkəm və iddialı olmağa başladı.”[11]
[1] Cristescu, Roxana & Paul, Amanda, “EU and Nagorno-Karabakh: A ‘Better Than Nothing’ Approach”, euobserver.com, 15 March 2011; (http://euobserver.com/opinion/31989). Accessed on January 3, 2014.
[2] Shiriyev, Zaur, “Challenges for the EU in the resolution of Nagorno Karbakh conflict: An Azerbaijani Perspective”, European Policy Center/Policy Brief, 17 June 2013. Retrieved from; (http://www.epc.eu/ pub_details.php?pub_id=3587). Accessed on January 3, 2014.
[3] Simão, Licínia, “The problematic role of EU democracy promotion in Armenia, Azerbaijan and NagornoKarabakh”, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 45, Issues 1-2, March-June 2012, pp. 193-200.
[4] Wolff, Stefan, “The European Union and the Conflict over the Nagorno-Karabakh Territory”, Report prepared for the Committee on Member States’ Obligations Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 4-5 November 2007. Retrieved from; (http://www.stefanwolff.com/publications/the-europeanunion-and-the-conflict-over-the-nagorno-karabakh-territory). Accessed on January 3, 2014.
[5] Ferrero-Waldner, Benito, “The European Neighbourhood Policy: The EU’s Newest Foreign Policy Instrument”, European Foreign Affairs Review, 11 (2), 2006, p. 139.
[6] a.k.ə. Shiriyev, Zaur (2013).
[7] a.k.ə. Wolff, Stefan (2007).
[8] a.k.ə. “The EaP’s bilateral dimension”.
[9] a.k.ə. Shiriyev, Zaur (2013).
[10] “The European Union continues to support civil society peace building efforts over NagornoKarabakh”, Press release A 490/12, European Union, 6 November 2012; (http://www.consilium.europa. eu/press/press-releases/latest-press-releases?lang=en). Accessed on December 5, 2022.
[11] Urciuolo, Luca, “Moscow’s involvement in Ukraine allows the European Union to accredit itself as a mediator between Armenia and Azerbaijan,” Geopolitical Report, ISSN 2785-2598, Vol. 25 Issue 3, November 7, 2022. Retrieved from SpecialEuroasia; https://www.specialeurasia.com/2022/11/07/european-union-caucasus/#:~:text=After%20almost%20three%20decades%20on,the%20Armenian%2DAzerbaijani%20conciliation%20process. Accessed on December 5, 2022.
