Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşmək tələbinin nəticəsi olaraq Ermənistan Ali Soveti qonşu İttifaq dövlətinin, Azərbaycanın muxtar vilayətiylə birləşməsini təsdiq edən qətnamə qəbul etdi.[1] Münaqişənin güclənməsindən sonra Ermənistan ilə birləşmə barədə çıxışlar dayandırıldı və 1992-ci ildə qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” öz müstəqilliyini elan etdi.[2] Lakin bu qurum Ermənistan da daxil olmaqla hər hansı bir suveren ölkə tərəfindən tanınmadı.

Əslində, Ermənistan qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nı de-yure tanımamışdı, lakin bu tanınmamış respublika ilə de-fakto əlaqələr yüksək səviyyədə davam edirdi. Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın ilk nümayəndəliyi İrəvanda açılmışdı və Ermənistanın da Xankəndidə nümayəndəliyi var idi. Tərəflər arasında əməkdaşlığın müxtəlif sahələrini əhatə edən 100-dən çox saziş imzalanmışdı.[3] Ermənistan heç bir beynəlxalq qanunvericiliyə əsaslanmadan[4] vətəndaşlarını Qarabağa hərbi xidmətə göndərir və qondarma respublikanın dövlət büdcəsi əsasən ana dövlət tərəfindən təmin edilirdi.

Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın Ermənistan tərəfindən tanınması erməni cəmiyyətində geniş müzakirə olunurdu. Həmişə məclis üzvlərinin səs çoxluğu ilə rədd edilməsinə baxmayaraq qondarma dövlətin tanınması məsələsi vaxtaşırı bu dövlətin Parlamentinin gündəliyində olub.[5] Bundan başqa, ölkənin prezidenti Serj Sarkisyan da Azərbaycanla danışıqların davam etdiyi halda onların qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın müstəqilliyini tanımayacağını bildirmişdi.[6]

Bu baxımdan Ermənistanın İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini de-yure tanımamasının aşağıdakı mümkün səbəblərini sadalamaq olar.

İlk növbədə, Ermənistan özünü qonşu dövlətdən ərazi tələb edən bir tərəf kimi deyil, qohum etnik qrupun hüquqlarının qorunmasında maraqlı olan bir dövlət hesab edir. Bu halda, qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın müstəqilliyinin Ermənistan tərəfindən tanınması münaqişədə onun roluna etiraz doğuracaq və ölkə beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən təzyiqlə üzləşə bilərdi. Buna görə də, qondarma respublikanın müstəqilliyini tanıyan ilk suveren dövlət olmaq Ermənistanın maraqları çərçivəsində deyil.di Lakin, bu da istisna deyildi ki, qondarma respublikanın müstəqilliyi başqa bir ölkə tərəfindən tanınandan sonra Ermənistan öz qərarını yubatmayacaqdı.

İkincisi, Ermənistan rəsmiləri qondarma respublikanın tanınması ilə Azərbaycanın ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçi rolundan imtina edəcəyini və hətta danışıqları dayandıracağını[7] və bunun sülh üçün təhlükənin artmasına səbəb olacağına inanırdı. Həmçinin qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın tanınması Azərbaycanı daha da radikallaşdıracaqdı ki, sonda o təkcə qondarma respublikaya qarşı yox, eyni zamanda Ermənistana da qarşı müharibəyə başlaya bilərdi.[8]

Üçüncüsü, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının tanınmasının Türkiyənin “erməni soyqırımı” və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı ilkin şərtlərinə görə dayandırılmış Türkiyə-Ermənistan yaxınlaşma prosesinə də mənfi təsir göstərəcəyi güman edilirdi.[9] Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyinin tanınması Türkiyə və Azərbaycan tərəfindən blokada şəraitində saxlanılan Ermənistan üçün çox vacib olan normallaşma təşəbbüslərini də öldürə bilərdi.

Beləliklə, Ermənistan qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini de-fakto tanımaqla yüksək səviyyəli ikitərəfli əlaqələr qurmuş, regionu lazımi silah və digər mallarla dəstəkləmiş, aparıcı maliyyə donoru rolunu oynamış və İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl münaqişənin həllinə yönəlmiş bütün erməni təşəbbüslərini nəzarətə götürmüşdü. Lakin belə görünür ki, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının de-yure tanınması yuxarıda göstərildiyi kimi Ermənistan üçün prioritet deyildi.

[1] a.k.ə. Fraser, Niall M., et al. (1990), p. 659.

[2] “Declaration on State Independence: Proclamation of the Nagorno Karabakh Republic”, The Office of the Nagorno Karabakh Republic in the USA, 2 September 1991; (http://www.nkrusa.org/nk_conflict/ declaration_independence.shtml). Accessed on December 5, 2022.

[3] “Kocharyan:Armenia should not recognize NKR’s independence at this stage”, 12 November 2013

[4] Najafov, Farhad R., “Examining Armenian-Azerbaijani Territorial Relations and Self-Determination”, International Policy Digest, November 2013.

[5] Grigoryan, Marianna, “Armenia: Nagorno-Karabakh Independence Unlikely to Win Parliamentary Approval,” Eurasianet, October 12, 2010; https://eurasianet.org/armenia-nagorno-karabakh-independence-unlikely-to-win-parliamentary-approval. Accessed on December 5, 2022.

[6] “Why Armenia Cannot Recognize Abkhazia, South Ossetia Independence”, Press.am; (http://www. epress.am/en/2011/01/27/why-armenia-cannot-recognize-abkhazia-south-ossetia-independence.html). Accessed on December 5, 2022.

[7] a.k.ə. “Kocharyan:Armenia should not recognize NKR’s independence at this stage”.

[8] “Grigoryan, “Armenia: Nagorno-Karabakh Independence Unlikely to Win Parliamentary Approval”.

[9] Göksel, Nigar, “Turkey and Armenia Post Protocols: Back to Square One?” TESEV: Foreign Policy Program, October 12, 2012, pp. 8-12.