Dağlıq Qarabağın statusu İkinci Qarabağ Müharibəsinədək münaqişə tərəfləri arasında danışıqlar prosesinin ən kritik məsələlərindən biri olub. Ermənistan və qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublika”sı tam müstəqillik tələb etdiyi halda, Azərbaycan tərəfi mübahisənin ölkənin ərazi sərhədləri daxilində həll olunmasında israrlı olub. Bununla bağlı Azərbaycan müxtəlif hallarda bəyan edib ki, əgər Ermənistan Dağlıq Qarabağ üçün müstəqillik iddiasından əl çəksəydi, o, Dağlıq Qarabağ ermənilərinə təcrübədə mövcud olan ən yüksək muxtariyyət statusunu verə bilərdi.[1]
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Dağlıq Qarabağa verilə biləcək mümkün muxtariyyətinin əsas hüquqi bazası hesab edilməlidir. Həqiqətən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası etnik, dini və siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarına bərabər imkanlar verir.[2] Bundan başqa, Konstitusiya dini azadlığa və azlıqların öz dilindən istifadə etməsini təmin edir.[3] Həqiqətən, Azərbaycan Konstitusiyası etnik azlıqların hüquqlarının qorunması üçün qanunvericilik bazasının mövcudluğunu sübut edir. O, həmçinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün əsas hissəsini təşkil edən Naxçıvan Muxtar Respublikasının statusunu tənzimləyir. Azərbaycan Konstitusiyasında VIII fəsil muxtar respublikanın statusu ilə bağlı olub onun Bakı ilə münasibətlərini təyin edir.[4] Konstitusiyaya görə, Naxçıvan Azərbaycanın tərkib hissəsidir, Azərbaycanın qanunvericiliyi Naxçıvan üçün məcburidir, muxtar respublikanın konstitusiyası Azərbaycanın konstitusiya qanunlarına uyğun olmalıdır.[5] Bundan başqa, Naxçıvanda muxtar qurumun daxili işləri ilə bağlı qərarların qəbulu prosesində müstəqil olan dövlət sistemi var. Naxçıvanın rəmzləri Azərbaycan Respublikasının rəmzləri ilə eynidir.[6] Naxçıvanın əslində öz polisi, hərbi qüvvələri yoxdur. Onun pul sistemi mərkəzi sistemdən asılıdır, müstəqil xarici siyasət formalaşdırmır, beynəlxalq yarışlarda idmançılar Naxçıvanı deyil, Azərbaycanı təmsil edirlər. Naxçıvanda muxtariyyət yüksək səviyyədə deyil, çünki əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardır və onlar heç vaxt daha yüksək status iddiasında olmayıblar. Lakin mərkəzi hökumətlə birbaşa quru əlaqəsinin olmaması burada özünüidarə sisteminin qurulmasını zəruri etmişdir.
Dağlıq Qarabağa ən yüksək muxtariyyət statusu verilməsinin mümkün versiyası barədə düşünmək üçün xüsusi muxtariyyət statusunun mövcud olduğu və bu təcrübələrin digər məsələlər üçün presedent kimi istifadə edilə biləcəyi halları təhlil etmək vacibdir.
Yüksək muxtariyyət statusu haqqında ümumi beynəlxalq qaydalar mövcud olmasa da, təcrübədə elə müxtəlif hallar var ki, bunlar yüksək muxtariyyət statusuna malik qurumlar kimi müəyyən edilməlidirlər. Məsələn, Tatarıstan, Başqırdıstan, Cənubi Tirol (Avstriyada), Honkong və s. Lakin əslində, bu hallar da bir-birindən fərqlidirlər; Buna baxmayaraq, onları təhlil edərək Dağlıq Qarabağ münaqişəsi kimi digər məsələlər üçün presedent hesab edilə biləcək yüksək muxtariyyət statusunun ümumi cəhətlərini ümumiləşdirmək mümkündür. Əslində, muxtariyyət statusu əksər hallarda beynəlxalq müqavilələr və onların metropoliyalarının Konstitusiyası ilə təmin olunur; muxtariyyət ərazisində ikili dövlət dili fəaliyyət göstərir; qanunvericilik, icra və məhkəmə məsələlərində mərkəzdən daha az asılılıq var; muxtariyyətlərin öz dövlət rəmzləri var; təhsil sistemində etnik dil üstünlük təşkil edir; maliyyə azadlığı mərkəzi hökumətin xüsusi razılığı olmadan büdcəni xərcləmək imkanı verir; bu qurumların bəzisinin öz polis sistemi var; və beynəlxalq idman turnirlərində onların mərkəzi hökuməti deyil öz muxtar vilayətlərini təmsil etmək hüquqları var. Aydındır ki, bütün bu güzəştlər yüksək statuslu muxtariyyətlər üçün ümumi xarakter daşımır. Çünki, onların öz xüsusiyyətləri, məsələn, tarixi hadisələr, etnikliyin saxlanılması, coğrafi cəhətdən yerləşməsi və s. var ki, bu da qurumun xüsusi status qazanmasına təsir göstərir. Buna görə də, Dağlıq Qarabağ üçün bu modellərin birini seçmək çətindir.
Bu səbəbdən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Dağlıq Qarabağın gələcək statusu üçün başlıca hüquqi əsasdır. Dağlıq Qarabağın statusu ya beynəlxalq müqavilələr ya da Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası ilə təmin edilə bilərdi. Mərkəzi hökumətlə muxtariyyət arasında münasibətlər müəyyənləşdirilən zaman Dağlıq Qarabağ ilə daha oxşar müxtəlif halların mövcud qaydalarından istifadə etmək mümkün idi. Lakin Ermənistan tərəfi Azərbaycanın bu təklifini qəbul etməyib və İkinci Qarabağ müharibəsi məsələ ilə bağlı reallığı dəyişib. Bu gün Azərbaycanda Dağlıq Qarabağ adlı heç bir inzibati ərazi vahidi yoxdur. Prezident İlham Əliyevin 2021-ci il iyulun 7-də imzaladığı “Azərbaycan Respublikası rayonlarının yeni bölgüsü haqqında” sərəncamı ilə Azərbaycanda Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonları yaradılıb. Bu iqtisadi rayonlar sərəncamla təsdiq edilmiş 14 iqtisadi rayon sırasına daxil edilib. Qarabağ iqtisadi rayonu Xankəndi şəhəri, Ağcabədi, Ağdam, Bərdə, Füzuli, Xocalı, Xocavənd, Suşa, Tərtər rayonlarını əhatə edir. Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonuna işğaldan azad edilmiş Cəbrayıl, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın, Zəngilan rayonları daxildir.[7]
[1] Izzet, I, “Head of State Committee: After solving Nagorno-Karabakh conflict Armenians can become Azerbaijani equal citizens,” Trend, September 6, 2013; https://en.trend.az/azerbaijan/karabakh/2186913.html. Accessed on December 4, 2022.
[2] “Article 24”, The Constitution of Azerbaijan Republic.
[3] “Articles 44, 45, 48,” The Constitution of the Azerbaijan Republic.
[4] “Chapter VIII,” The Constitution of the Azerbaijan Republic.
[5] “Article 134,” The Constitution of the Azerbaijan Republic.
[6] “Article 2, 10,” The Constitution of the Nakhchivan Autonomic Republic.
[7] Jabbarova, Aisha, “Azerbaijan sets up Karabakh and East Zangazur economic regions,” AZERNEWS, July 7, 2021; https://www.azernews.az/nation/181004.html. Accessed on December 4, 2022.
