Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tərəfləri ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində “Beyker qaydaları”nın şərtlərinə əsasən tanınmışdı. Həmin qaydalara əsasən, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası münaqişədə “maraqlı tərəf” kimi qəbul edilirdi. Lakin, məsələnin həlli prosesinin başlanğıcında qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” danışıqlarda bilavasitə iştirakının təmin olunmasında israr edirdi. “Dağlıq Qarabağ Respublikası” iddia edirdi ki, bütün tərəflərin iştirakı olmadan münaqişənin həllində heç bir nailiyyət əldə etmək mümkün olmayacaqdır. Bundan əlavə, tanınmamış respublika 1997-ci ilədək danışıqlarda iştirak edib və Azərbaycan və Ermənistanla birgə 1994-cü ildə atəşkəs haqqında sazişi imzalayıb. 1998-ci ildə qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın keçmiş prezidenti Robert Koçaryan Ermənistan Respublikasının presidenti seçildikdə bəyan etmişdi ki, Ermənistan prezidenti kimi o da Dağlıq Qarabağın erməni icmasının maraqlarını təmsil edəcək və bundan sonra tanınmamış respublika danışıqlar masasından uzaqlaşdırılmışdı. İkinci Qarabağ müharibəsinə qədər Ermənistan qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın danışıqlara daxil olunma niyyətini dəstəkləyirdi, Azərbaycan isə hələ də sülh yaradılmasının ilkin mərhələlərində onun iştirakını rədd edir, lakin tərəflər Əsas Prinsiplər barədə razılığa gəlsələr növbəti mərhələdə onun iştirakını istisna etmirdi.[1]
İkinci Qarabağ müharibəsinə qədər “Dağlıq Qarabağ Respublikası” ehtimal olunan muxtariyyətin hər hansı bir forması çərçivəsində Azərbaycanın tərkibində olmağı rədd edir və Dağlıq Qarabağ xalqının 1991-ci il referendumu ilə öz suverenliyini müəyyən etdiyini vurğulayırdı.[2] Qondarma respublikanın rəsmiləri referendum və müstəqilliyin elan olunması ilə bağlı bütün proseslərin Sovet İttifaqı və beynəlxalq hüquq qanunvericiliyinə əsaslandığını iddia edirdilər.[3] Ermənilərin iddiasına görə, son iyirmi ildə qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” de-fakto mövcudluğunu saxlayaraq müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərir və heç vaxt Azərbaycan suverenliyi çərçivəsində yaşamamış yeni erməni nəsli meydana gəlib. Buna görə də, sülh prosesində hər hansı bir nailiyyətə nail olmaq üçün ərazi bütövlüyü prinsipləri münaqişənin həllində ilkin şərt ola bilməzdi. Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” rəsmi olaraq keçmiş DQMV və Şaumyan rayonunun əraziləri üzərində suverenliyini iddia edərək Azərbaycanın işğal olunmuş yeddi rayonunun torpaqları isə “təhlükəsizlik kəmər”i kimi müəyyən olunmuşdu və bu ərazilərin Azərbaycana qaytarılmaq danışıqlar mövzusu idi.[4]
Məcburi köçkünlərin öz evlərinə qayıtması münaqişənin mürəkkəb tərəfi idi. Birinci Qarabağ müharibəsinə qədər bütün məcburi köçkünlərin 80%-dən çoxu Ermənistanın müharibə nəticəsində işğal etdiyi yeddi Azərbaycan rayonunda, qalan 20%-i isə DQMV-də yaşayırdı. Separatçı dövlətin rəsmi hakimiyyət orqanları azərbaycanlıların Dağlıq Qarabağa, xüsusən də müharibədən əvvəl tamamilə azərbaycanlıların məskunlaşdığı Şuşa şəhərinə repatriasiyasını qeyri-mümkün hesab edirdi.[5] Ermənistanın rəsmi olaraq Azərbaycanın yeddi qonşu ərazisi üzərində suverenlik iddiası olmasa da, 2000-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində dünyanın müxtəlif yerlərindən gələn ermənilər üçün məskunlaşma proqramı həyata keçirirdi.[6] Azərbaycan Ermənistanın işğal olunmuş ərazilərdə bu “köçürmə proqramı”nı təkcə beynəlxalq hüquq prinsiplərinin pozulması kimi deyil, həm də münaqişənin həlli prosesinə maneə kimi şərh etmişdir.
Danışıqlar prosesinə gəlincə, məsələnin həlli prosesində ATƏT-in Minsk qrupunun təşəbbüsləri uğursuz olmasına baxmayaraq, qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” bu təşkilatın vasitəçilik rolunu dəstəkləyirdi.[7] Bundan başqa, icmalar arasında düşmənçiliyi yumşaltmaq üçün, tanınmamış dövlət müxtəlif proqramlar təşkil etməklə potensialının artırılması üçün tədbirlər görmək niyyətində idi.[8] Rəsmi səviyyədə qondarma rejim İkinci Qarabağ müharibəsinə qədər münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün bütün imkanlardan istifadə edəcəyini vurğulasa da, hərbi potensialını gücləndirməkdə davam edib. Onun Birinci Qarabağ müharibəsində Ermənistanla birgə qələbəsi qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası üçün güc mənbəyi olmuşdur. Bununla belə, eyni zamanda, müharibənin yenidən alovlana biləcəyi qorxusu rəsmi hakimiyyət orqanlarının onların qələbəsinə inamsızlıq göstərməsi demək idi.[9]
Beləliklə, danışıqlar prosesində birbaşa iştirak etmədikcə nəyəsə nail olmağın qeyri-mümkün olduğuna inanan qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası üçün münaqişənin həllində birinci vəzifə regionun statusunun müəyyən edilməsi idi. Bundan əlavə, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası təkid edirdi ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü münaqişənin həlli üçün ilkin şərt olmamalıdır, çünki Qarabağdakı ermənilər heç vaxt Azərbaycanın suverenliyi altında yaşamağa razı olmayacaqlar.
[1] a.k.ə. Pashayeva, Gulshan & Göksel, Nigar (2011), p. 23.
[2] a.k.ə. “Declaration on State Independence: Proclamation of the Nagorno Karabakh Republic”.
[3] “Independence or Reunification?”, Office of “NKR” in Washington D.C.; (http://www.nkrusa.org/ nk_conflict/independence_or_reunification.shtml). Accessed on January 1, 2014.
[4] a.k.ə. “Declaration on State Independence: Proclamation of the Nagorno Karabakh Republic”.
[5] Lynch, “Separatist States and post Soviet conflicts,” p. 837.
[6] Harutyunyan, Melania, “Deputy Prime Minister of Artsakh spoke about the resettlement of Artsakh,” Arovat, July 27,2013; https://www.aravot-en.am/2013/07/27/155729/. Accessed on December 5, 2022.
[7] “Prospects for Peace”, The Office of “NKR” to Washington D.C.; (http://www.nkrusa.org/nk_ conflict/prospects_peace.shtml). Accessed on January 2, 2014.
[8] a.k.ə. “Prospects for Peace”.
[9] a.k.ə. Lynch, Dov (2002), p. 840.
