Qarabağın strateji coğrafi mövqeyi və füsünkar təbii gözəllikləri təsadüfi deyil ki, qədim daş dövründən günümüzə qədər burada mübarizə dolu həyatın davam etməsinə səbəb olmuşdur. Qarabağ bölgəsi tarixi keçmişinə görə Aralıq dənizi sahilləri, Şimali Afrika və Çindən sonra dünyanın ən qədim insan məskəni kimi tanınır. 1960-cı illərdə Fizuli şəhərindən 17 km aralıda yerləşən Azıx mağarasında aşkar olunan arxeoloji tapıntılar, o cümlədən 400 min il bundan əvvəl yaşamış Azıx adamının (Azıxantrop) çənə sümüyü Azərbaycanın ibtidai insanın formalaşdıqları əraziyə daxil olduğunu sübut edir. Bu nadir tapıntıya görə Azərbaycan ərazisi “Avropanın ən qədim sakinləri” xəritəsinə daxil edilmişdir.[1]
Qədim zamanlardan Şimalla Cənubun, Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən və müxtəlif etnosların, dinlərin, mədəniyyətlərin qarşılaşıb təmasa girdiyi Azərbaycan ərazisinin şimal hissəsini əhatə edən və tarixi Qarabağ vilayətinin də içində yerləşdiyi Albaniyanın qədim əhalisini albanlar, utilər, kaspilər, girdimanlar, tsavdeylər, leqlər, qarqarlar, çilblər və b. təşkil etmişdir.[2]
Yaxın və Orta Şərqdə mühüm hərbi-siyasi və mədəni təsir gücünə, region ölkələri ilə sıx qarşılıqlı münasibətlərə malik olan Albaniya dövlətinə öz adını verən albanlar olmuşdur. Alban etnosunun adı ilk dəfə e. ə. 331-ci ildə Əhəməni ordusu ilə Makedoniyalı İsgəndərin ordusu arasında baş vermiş Qavqamel döyüşü ilə əlaqədar olaraq II əsr müəllifi Arrian tərəfindən çəkilir.[3]
Albanlar bir etnik qrup olaraq Qafqaz Albaniyasında və bütün regionda aparıcı tayfa idilər. Antik müəlliflər tərəfindən albanların məskun olduğu ölkə Albaniya adlanırdı.[4] Mənbələrdə alban etnonimi iki mənada işlənir: birincisi, Albaniya ölkəsində yaşadıqlarına görə bütün tayfaların ümumi adı kimi; ikincisi, bu tayfalardan birinin konkret etnik adı kimi.[5]
Alban tayfalarının mənşəyi haqqında da alimlərin iki fərqli fikri var. Bir qrup tədqiqatçılar alban tayfasının Qafqazdilli olduğunu qeyd etsə də,[6] digər qrup tarixçilər albanların türk mənşəli olduğunu əsaslandırır.[7] Q.Qeybullayevin fikrincə, keçən əsrin sonlarınadək Orta Asiyada qazaxlar, türkmənlər, qırğızlar və qaraqalpaqlar arasında Alban adlı türk dilli tayfanın mövcud olması Alban etnik adını daşıyanların türkmənşəli olduğunu bir daha təsdiqləyən faktlardandır.[8]
[1] Mahmudov, Y.M., Azərbaycan: qısa dövətçilik tarixi (Bakı, Təhsil, 2005), ss. 6-7.
[2] a.k.ə. Azərbaycan tarixi, C. II (2007), s. 26.
[3] Флавий, Арриан, Поход Александра (М.-Л., 1962), сс. 110, 113-114.
[4] Qeybullayev, Qiyasəddin, Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən (Bakı, Azərnəşr, 1994), s. 31.
[5] Гейбуллаев, К этногенезу Азербайджанцев, s. 62-63
[6] Шанидзе, А. Г., “Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки”, Известия ИЯИМК. Груз. ФАН СССР, том. IV (Тбилиси, 1938), с. 37. Həmçinin bax; Меликишвили, Г. А., Древневосточные материалы по истории народов Закавказья, I, Наири-Урарту (Тбилиси, 1954), с. 405. Həmçinin bax; Тревер, К. В., Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (М. Л., 1959), с. 306
[7] Ю.Б. Юсифов, и Бабаев И.А., “Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн. : Причерноморье в эпоху эллинизма”, Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985. Həmçinin bax; İsmayılov, M., Azərbaycan xalqının təşəkkülü (Bakı, 1993). Həmçinin bax; З.И. Ямпольский, “Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана”, Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2. Həmçinin bax; a.k.ə. Гейбуллаев, Гиясаддин (1991). Həmçinin bax; Memmedzade, M., Azerbaycan Tarihinde Türk Albaniya (Ankara, 1945). Həmçinin bax; Xəlili, Xəliyəddin, Azərbaycan türklərinin təşəkkül və milli inkişaf tarixi (Bakı, 2009).
[8] a.k.ə. Гейбуллаев, Гиясаддин (1991), с. 74.
