Cənubi Qafqaz ölkələri Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra Dağlıq Qarabağ yenə müzakirə mövzusuna çevrildi və 1923-cü ildə Sovet rəhbərliyinin qərarı ilə ona Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində muxtar vilayət statusu verildi. Bu qərarla razılaşmayan Ermənistan Dağlıq Qarabağın heç vaxt müstəqil Azərbaycanın tərkib hissəsi olmadığını iddia edir, onun tarixən Ermənistanın tərkib hissəsi olduğunu, amma sovetlərin Cənubi Qafqazda “parçala, hökm sür” siyasətinin bir hissəsi kimi zorla və qanunsuz olaraq Sovet Azərbaycanına verildiyini iddia edirdilər. Murad Muradyan və Daniel Drakmanın sözlərinə görə, “1921-ci ildə Türk Millətçi ordusunun komandanı Mustafa Kamalın tələbinə cavab olaraq İosif Stalin və Vladimir Lenin Rusiya Kommunist Partiyası Qafqaz Bürosunun qərarı ilə Dağlıq Qarabağı Azərbaycana verərək onunla sülh yaratmışdır”.[1]

Digər tərəfdən, “azərbaycanlılar iddia edirlər ki, bu qərarla sadəcə əvvəldən mövcud olan reallıq tanınıb”.[2] Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədlərinə görə, Dağlıq Qarabağ nə 1923-cü ilədək Ermənistanın tərkib hissəsi olub, nə də bir çox qərb alimlərinin dediyi kimi Sovet diktatoru İosif Stalin heç vaxt onu Azərbaycana güzəştə getməyib. Bu məsələ ilə bağlı ən əhəmiyyətli sənəd “Stalinin Rusiya Kommunist (b) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Qafqaz Bürosunun bir neçə erməni üzvü ilə birlikdə, daha dəqiq desək, A.Nazaretyan və A. Myasnikyan ilə birlikdə Dağlıq Qarabağı kiməsə verməyi (отдать (otdat)) deyil), ya güzəştə getməyi yox, Azərbaycanın tərkibində saxlamağı – “Dağlıq Qarabağı Azərbaycan SSR-in hüdudları daxilində saxlamağı”[3] (оставить (ostavit)) qərara alır” deyə qeyd edildiyi Rusiya Kommunist (b) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Qafqaz Bürosunun 5 iyul 1921-ci il tarixli plenum qərarıdır.

Hüquq üzrə erməni professoru Şagen Avakyan Rusiya Kommunist (b) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Qafqaz Bürosunun 5 iyul 1921-ci il plenumunun qərarının birinci bəndinə istinad edərək yazır: “Müsəlmanlar və ermənilər arasında sülhün qorunub saxlanılması zərurətini əsas götürərək … “Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlansın”.[4] Burada “saxlanmaq” kimi tərcümə olunan “оставить (ostavit)” rus sözünə xüsusi diqqət verilməlidir. Bu sözün – “vermək” kimi tərcümə olunması azdırıcı tarixi faktdır. Belə ki, əgər Stalin Rusiya Kommunist (b) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Qafqaz Bürosunun qərarı ilə Qarabağı Azərbaycan ərazisi çərçivəsində “saxlamağa” dair sərəncam veribsə, deməli Qarabağ hətta sovetləşmədən də əvvəl Azərbaycana məxsus olub.

Dağlıq Qarabağın Sovet İttifaqı yaranmazdan əvvəl Azərbaycanın tabeliyində olmasına gəlincə, ermənilər 1918-20-ci illərdə Cənubi Qafqaz respublikalarının müstəqilliyi dövründə yeni yaranan Millətlər Liqasının dövlətin zəifliyi ilə əlaqədar Azərbaycanın müstəqilliyini və onun Dağlıq Qarabağla bağlı iddialarını qəbul etmədiyini bildirir.[5] Bununla bağlı Svante Cornell deyir: 1918-ci ilin 30 oktyabrında Osmanlı imperiyası ilə Müttəfiq dövlətlər arasında imzalanmış Mudros müqaviləsinin şərtlərinə müvafiq olaraq general Vilyam Tomsonun başçılığı altında yeni Böyük Britaniya ordusu Azərbaycana daxil oldu. Cornellin sözlərinə görə, ancaq sonralar general Tomson “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin demokratik etimadnaməsini bir az da irəlilədərək Azərbaycanı qanuni hökumət kimi tanımaq qərarına gəldi [ …] və Qarabağ üzərində səlahiyyəti Azərbaycana verdi”.[6] Bundan başqa, 1920-ci ilin əvvəllərində “Versal Sülh Konfransı Azərbaycanın müstəqilliyini və Qarabağın onun tərkib hissəsi olduğunu de-fakto tanıdı”.[7]

1920-ci il 30 noyabr tarixli, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin verdiyi bəyanata istinad edən erməni tədqiqatçısı Avakyan əminliklə bildirir ki, “bu bəyannaməyə görə Ermənistanla Azərbaycan arasında əvvəllər qəbul olunmuş sərhədlər ləğv edilərək Dağlıq Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan Sovet Ermənistanının tərkib hissəsi kimi tanındı”.[8] Burada yenə də “ləğv olunma” sözünə diqqət cəlb olunmalıdır. Əgər Ermənistanın iddia etdiyi kimi Dağlıq Qarabağ sovetləşmədən əvvəl Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi deyildisə, onda Azərbaycan hansı hüquqla əvvəllər Azərbaycanla Ermənistan arasında qəbul olunmuş sərhədləri ləğv edərək Ermənistana Dağlıq Qarabağ üzərində hakimiyyət hüququ verdiyini elan edə bilərdi. Bu bəyannamə açıq-aşkar göstərir ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhədlərin ləğv edilməsi bəyannaməyə əsasən həyata keçirilib, başqa sözlə, bu iki respublika arasında sərhəd məsələləri haqqında saziş olub və Ermənistan da sovetləşmədən əvvəl bu əraziləri Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanıyıb.

Bu baxımdan, erməni kommunist inqilabçısı, bolşevik, sovet dövlət xadimi Anastas Mikoyanın 1919-cu ildə Leninə ünvanladığı və erməni daşnaklarının qanunsuz olaraq regionu Ermənistana “birləşdirmək” cəhdinə görə tənqid etdiyi və Qarabağın İrəvanla yox, Bakı ilə iqtisadi əlaqəsini olduöunu vurğuladığı məktub Cənubi Qafqazın Sovet İttifaqı tərəfindən işğalından əvvəl Qarabağın Azərbaycanın tərkibində olduğunun daha bir sübutudur.

[1] Mooradian, Moorad & Druckman, Daniel, “Hurting Stalemate or Mediation? The Conflict over Nagorno-Karabakh, 1990–95”, Journal of Peace Research, Vol. 36, No. 6, 1999, p. 709.

[2] De Wall, Thomas, The Caucasus: An Introduction (Oxford University Press, 2010), p. 104

[3] Russian State Archive of Socio-Political History (Moscow), f. 64, op. 2, d. 1, pp. 118, 121-122. Retrieved from Baguirov, Adil, “Nagorno-Karabakh: Basis and Reality of Soviet-era Legal and Economic Claims used to Justify the Armenia-Azerbaijan War”, Caucasian Review of International Affairs, Vol. 2 (1), Winter 2008, p. 5.

[4] Avakian, Shahen, Nagorno-Karabakh: Legal Aspect (TIGRAN METS Publishing House, 2010), p. 13.

[5] Avetisyan, Aram & Nikoghosyan, Hovhannes, “Nagorno-Karabakh Republic: The First 20 Years of de-facto Independence”, Foreign Policy Journal, 26 October 2011; (http://www.foreignpolicyjournal. com/2011/10/26/nagorno-karabakh-republic-the-first-20-years-of-de-facto-independence/). Accessed on October 2, 2013.

[6] Cornell, Svante E., Azerbaijan Since Independence (M. E. Sharpe, 2011), p. 27.

[7] Altstadt, Audrey, The Azerbaijani Turks: Power and Identity under the Russian Rule (Hoover Institution Press, 1992), p. 102.

[8] a.k.ə. Avakian, Shahen (2010), p. 13.