Qarabağ bölgəsi qədim və erkən orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Albaniya dövlətinin (e.ə. IV əsrin sonları-705) tərkib hissəsi olmuşdur. Strabon qeyd edir ki, Albaniyada müxtəlif dildə danışan 26 tayfa məskunlaşmışdır. Qədim Albaniya əhalisinin etnik və dil mənsubiyyəti ətrafında elmi araşdırmalar aparan bəzi alimlər “alban” adının hələlik izahsız qaldığını iddia etsələr də, Azərbaycan, türkmən, qazax və b. türk dillərində “alban”, “alpan” adlarının hələ də istifadə edilməsi həmin adın türk mənşəli olduğunu sübut edir. Kökləri qədim türk dilindəki alp, alb sözünə söykənən Albaniya “igidlər, cəsurlar ölkəsi” mənasını verir.[1]
Albaniya dövründə hal-hazırki Qarabağ torpaqları əsasən dörd inzibati vahid arasında bölünmüşdü. Bunlar Arsax-xaçen, Uti, Sunik və Kaspiana-Paytakaran əyalətləri idi. Ermənilər Arsax adının mənşəyini sırf özləri ilə əlaqələndirməyə çalışsalar da, bu cəhdlər elmi tənqidə davam gətirmir. Məsələyə dair absurd erməni iddialarını qiymətləndirən akademik Ramiz Mehdiyev yazır:
“…Arsax toponiminə gəldikdə isə, onun erməni dilinə və Ermənistanın erkən tarixinə heç bir aidiyyatı yoxdur. Ermənistan prezidentinin Gorusda səsləndirdiyi (söhbət Ermənistan prezidenti S.Sarkisyanın 2010-cu ildə Gorusda Qarabağ tarixinə dair səsləndirdiyi uydurma iddialardan gedir) tezis savadsızlıq dərəcəsinə görə adamı mat qoyur: Bu yerin erməni adı – Arsax miladdan əvvəl VIII əsrdə təsdiqlənmişdir və bunu Yerevanın təməlini qoymuş I Argiştinin oğlu II Sarduri təsdiq etmişdir”. Əvvələn, I Argişti və II Sarduri hay çarları deyil, Urartu hökmdarları olmuşlar. Urartu və hay xalqları müxtəlif xalqlar olmuş və müxtəlif dil ailələrinə aid olan müxtəlif dillərdə danışmışlar. Görünür, Sarkisyan “yeri gəlmişkən” təkcə albanların deyil, həm də urartuların mədəni-tarixi irsinə tamah salmışdır. İkincisi, bu ad nə münasibətlə birdən-birə erməni adı oldu? Urartu çarı yalnız Arsax adını təsdiqləmiş, lakin onun erməni toponimi olduğunu təsdiqləməmişdir! O yalnız qeyd etmişdir ki, belə bir vilayət var, vəssaslam. Belə çıxır ki, əgər Qafqazda Arsax adlı bir vilayət olması barədə Misir fironları və ya Çin imperatorları məlumat vermiş olsaydı, onda bu toponim həmin an Misir və ya Çin toponimi olacaqdı?[2]
Yeri gəlmişkən, Arsax ifadəsinin mənşəyinə dair tarixçilər arasında əsasən iki versiya geniş yayılmışdır. Tanınmış albanşünas Fəridə Məmmədova başda olmaqla tarixçilərin bir qismi “Arsax” toponiminin etimologiyasını zərdüştlüyün müqəddəs kitabı “Avesta” ilə əlaqələndirirlər. Onların fikrincə “Arsax” ifadəsi burada “küləklər diyarı” mənasında işlədilmişdir.[3]
Tarixçilərin əksəriyyəti isə bu toponimin sak, skif tayfalarının adı ilə bağlı olduğuna əmindirlər. Hətta Azərbaycana münasibətdə qərəzli mövqe tutan əcnəbi müəlliflər belə Arsax adının ermənilərdən yox, məhz sak, skiflərdən törədiyi fikrini daha inandırıcı hesab edirlər[4]. Tədqiqatlar Uti adının da, Arsax toponominin yaranması kimi burada məskunlaşan müxtəlif türk tayfalarının adı ilə əlaqəli olduğunu bildirirlər. Son illərdə aparılan araşdırmalar təsdiq edir ki, hər iki sözün etmilogiyası məhz türkcə məna kəsb etməkdədir. Bunlardan Uti sözü “Qara insanlar” və yaxud “Qara adamların yaşadığı yer”, Arsax adının isə qədim Qarabağda yaşayan türk tayfaları ilə bağlı olaraq, türkçə ər+sak və yaxud art (dağlıq ərazi, yüksəklik)+sak birləşməsindən meydana gəldiyi bildirilir.[5] Bölgənin bu Arsax adı ərəblərin Azərbaycana yürüşünə qədər mövcud olmuşdur.
VII əsrin ortalarında Sasani dövlətini (226-651) süquta uğradan ərəblər, tədricən Azərbaycanın şimal bölgələrini də hakimiyyətləri altına aldılar (705-ci il). Ərəblərin hakimiyyəti dövründə Kür-Araz arasındakı bölgə Arran adlanmağa başlandı. Arran, indiki Qarabağ bölgəsi də daxil olmaqla, geniş bir ərazini əhatə edirdi. VII əsrin sonu – VIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və eləcə də Qarabağda İslam dini surətlə yayılırdı. Sadəcə bəzi dağlıq və dağətəyi yerlərdə İslam dininin geniş yayılmadığı nəzərə çarpırdı. Bu da çöl şəraitində yaşayan ərəblərin dağlıq bölgəyə uyğunlaşa bilməmələrindən qaynaqlanırdı. Bu səbəbdən Qarabağın yuxarı-dağlıq hissəsində yaşayan xristian albanlar, öz məskunlaşdıqları bölgəni “Ağvan ölkəsi” adlandıraraq, əvvəllər istifadə edilən Arsax adını Ağvan ölkəsi şəklində dəyişmişdir.[6] Tarixi Qarabağ ərazisi qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanın qədim dövlətlərindən biri olan Albaniyanın tərkibində Uti və Arsax vilayətlərini əhatə etmişdi. Ərəblərin Azərbaycanda hakimiyyəti dövründə Uti-Arran, Arsax isə Ağvan kimi işlədilmişdir.
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağın adı isə Azərbaycan dilindəki “qara” və “bağ” sözlərindən əmələ gəlmişdir. “Qara” və “bağ” sözlərinin birləşməsi qədim tarixə malikdir. Dünyanın hər yerində bu sözlərin birləşməsinin Azərbaycanın konkret ərazisinə aid edilməsi də danılmaz həqiqətdir. Azərbaycan xalqının öz doğma torpağının bir parçasına verdiyi “Qarabağ” adı ilk mənbələrdə hələ XIII əsrdən işlənmişdir. Azərbaycan tarixində Qarabağ adını Elxanilər dövlətinin baş vəziri Fəzlullah Rəşidəddin (ö. 1318) “Camiə’t-təvarix” adlı əsərində 1284-ci ildə baş verən hadisələrdən bəhs edərkən “Arran Qarabağı” şəklində istifadə etmişdir.[7] Tədqiqatçılar bu dövrdə Qarabağ adına Azərbaycandan kənarda da təsadüf edildiyi üçün, xüsusilə Türkmənistan və Əfqanıstan sərhədində yerləşən “Baqdis Qarabağı” ilə qarışdırmamaq üçün onun “Arran Qarabağı” adlandırıldığını qeyd edirlər.[8]
Qarabağın tarixən bir-biri ilə sıx iqtisadi və mədəni əlaqədə olan dağlıq və düzən əraziləri coğrafi baxımdan Arranın tərkib hissəsi idi. Qaynaqlarda bəzən Qarabağ ilə Arran eyniləşdirilib vahid ərazi kimi təqdim olunsada, Arran daha geniş ərazini əhatə edən inzibati-coğrafi vahid olub, Azərbaycanın bir hissəsi hesab olunmuş və Qarabağ, Azərbaycan tarix çisi Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhərinin təbiri ilə desək, “Arranın paytaxtı”, daha doğrusu onun mərkəzi hesab olunurdu.[9] “Qarabağ” termini XIV yüzilliyin sonu XV yüzilliyin əvvəllərində “Arran” adı ilə yanaşı işlənmiş, bəzən onu əvəz etmiş və inzibati ərazi baxımından isə Arranın mərkəzi sahələrini əhatə etmişdir. Qarabağ dağlıq və dağətəyi yerləri birləşdirən vahid ərazidən ibarət olmuşdur.
Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində Qarabağ adında müxtəlif şəhər və kəndlərə rast gəlmək mümkün idi. XVII əsrin ortalarında Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi “Səyahatnamə”sində, tarixi Qarabağ vilayəti ilə yanaşı, Naxçıvanda Qarabağlar kəndinin və Cənubi Azərbaycanın Arasbar bölgəsində əhalisi təqribən 10 min nəfər olan Qarabağ şəhərinin mövcud olduğunu göstərir.[10]
Qarabağ sözünün mənası ilə bağlı müxtəlif fikir və mülahizələr mövcuddur. Bu bölgənin münbit qara torpaqlarında[11] “qara üzüm” yetiştirildiyi və yaxud “qara yarpaqlı bağlar” daha çox mövcud olduğundan xalq arasında Qarabağ adlandırılmışdır.
“Qarabağ”ın Azərbaycanın konkret bir vilayətinin, bir bölgəsinin adı kimi formalaşması tarixi onun etimologiyasının daha elmi şəkildə izahına imkan verir. Çünki türk dillərində qaranın rəngdən başqa “sıx”, “qalın”, “böyük”, “tünd” və başqa mənaları da vardır. Bu baxımdan, “Qarabağ” termini “qara bağ”, yəni “böyük bağ”, “sıx bağ”, “qalın bağ”, “səfalı bağ” və s. mənaları kəsb edir.[12]Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, “Qarabağ” adının Azərbaycanda yayılması indiki Qarabağın dağlıq hissəsində, V-X əsrlərdə “Arsax” kimi tanınan ərazidə yaşamış peçeneqlərlə bağlı olmuş və bu ad sonralar ərazinin düzən yerlərinə şamil edilmişdir.[13]
Qarabağın Azərbaycana məxsus olduğunu və burada ən qədim zamanlardan başlayaraq müxtəlif türk etnoslarının yaşadığını Azərbaycan və ümumtürk şifahi xalq ədəbiyyatının möhtəşəm abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı da sübut edir. Dədə Qorqud dastanları VI-VII əsrlərdə Qarabağ da daxil olmaqla bütün Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən Göyçə gölü hövzəsində yayılmışdır. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin (1453-1478) göstərişi ilə yazılmış məşhur Oğuznamədə (Əbu Bəkr Tehraninin 1470-ci ildə yazdığı “Kitabi-Diyarbəkriyyə”sində) Göyçə dənizi yaylaqlarının və Qarabağın qədim oğuz türklərinə məxsus olduğu, oğuz türklərinin soykökündə duran Oğuz xaqanın Göyçə gölü ətrafında dəfn olunduğu, Bayandur xaqanın isə Qarabağda, Göyçə gölü yaylaqlarında yaşadığı və orada da dəfn olunduğu göstərilir.[14]
[1] Гейбуллаев, Гиясаддин, К этногенезу Азербайджанцев (Баку, Элм, 1991), с. 74.
[2] Mehdiyev, Ramiz, Gorus-2010: Absurd Teatrı Mövsümü ( Bakı, 2010), ss. 38-39.
[3] Мамедова, Фарида, Кавказская Албания и албаны (Баку, 2005), с. 647.
[4] Худадов, В.Н., Закавказье. Историко-экономический очерк (Москва-Ленинград, 1926), с. 32.
[5] Məmmədov, Tofiq, Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə (Təhsil nəşriyyatı, 2006), s. 49.
[6] Qeybullayev, Qiyasəddin, Qarabağ-etnik və siyasi tarixinə dair (Bakı, Elm, 1990), s. 136.
[7] Raşiduddin, Fazlullah, Sbornik Letopisey, Tom. III, (Farsça’tan Rusça’ya tercümə edən: A.K. Arends; hazırlayanlar: A.A. Romaskeviç, E.E. Bertels ve A.Y. Yakubovsk) (Moskva-Leningrad, 1946), s. 104
[8] Mahmudov Y.M., və Şükürov K.K. Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər (Bakı, 2009), s. 11. Həmçinin bax; Nəcəfli, Tofiq, “xV-xVII yüzilliklərdə Qarabağın ictimai-siyasi həyatı”, Yılmaz, Reha, red., Qarabağ bildiklərimiz və bilmədiklərimiz (Qafqaz Universiteti, 2010), s. 65
[9] əl-Əhəri, Əbu Bəkr əl-Qütbü Tarix-e Şeyx Uveys (Fars dilindən tərcümə və müqəddimə, şərhlər və qeydlər M.D.Kazımov və V.Z.Piriyevindir) (Bakı, 1984), s. 57. Həmçinin bax; a.k.ə. Nəcəfli Tofiq (2010), s. 65
[10] Çelebi, Evliya, Seyahatname, C. II (İstanbul, 1314), ss. 235-242
[11] Sami, Şemsettin, Kamusu’l – A’lam, C. V (Ankara, Kaşgar neşriyat, 1996), s. 3621
[12]Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası (Bakı, 2003), s. 98
[13] Гейбуллаев Г.А., Топонимия Азербайджана (Баку, 1986), с. 145. Həmçinin bax; Piriyev V.Z.,
Azərbaycan xIII-xIV əsrlərdə (Bakı, 2003), s. 98
[14] a.k.ə. Mahmudov Y.M., və Şükürov K.K. (2009), s. 19
