1736-cı il fevral ayının 26-da özünü şah elan edən Nadir şah Əfşar, onun hakimiyyətinə qarşı çıxan Qarabağın Cavanşir, Otuziki və Kəbirli tayfalarını xorasana sürgün etdirdi, tayfa başçılarını isə, yanında girov saxladı.[1] Mirzə Adıgözəl bəyin verdiyi məlumata görə, qarabağlı İbrahimxəlil Ağanın böyük oğlu Fəzləli bəy də bu şəkildə xorasana aparıldı. Ancaq, Fəzləli bəy sürgünə qarşı çıxınca Nadir şah tərəfindən öldürülərək yerinə qardaşı Pənahəli bəy gətirildi.[2] Şah sarayında xidmət göstərən Pənahəli bəy, Nadir şahın hörmətini qazana bildi. Lakin, saray xidmətçilərinin onun haqqında yaydığı iftiralar nəticəsində qardaşı kimi Nadir şahın qəzəbinə düçar olacağını nəzərə alan Pənahəli bəy, şahın səfərdə olmasından istifadə edərək xorasanda sürgündə olan ailəsini görmək bəhanəsiylə saraydan çıxaraq Qarabağa qaça bildi.[3] Nadir şah onun yaxalanması üçün Gəncə, Tiflis və Şirvan hakimlərinə fərmanlar göndərsə də, bu mümkün olmadı. Pənahəli bəy tez-tez yer dəyişdirərək, bəzən Qarabağ dağlarında, bəzən də Şəki qalası ətrafında gizlənərək canını Şahın qəzəbindən qurtara bildi.[4]
1747-ci il iyunun 20-də Nadir şahın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi və hakimiyyət uğrunda mübarizənin başlanması, onun yaratdığı dövlətin dağılmasına səbəb oldu.[5] Nadir şahın qətli ilə İranda meydana gələn daxili qarışıqlıqlar Azərbaycan üçün də bir dönüş dövrü oldu. Vahid Azərbaycan dövləti yaratmağa şərait yaransa da, feodal pərakəndəliyinin mövcudluğu, iqtisadi əlaqələrin zəifliyi, natural təsərrüfatın üstünlüyü ölkədə mərkəzləşmiş dövlətin yaradılmasına imkan vermədi. Azərbaycan müstəqil və yarımmüstəqil xanlıqlara və sultanlıqlara parçalandı. XVIII əsrin ortalarında Rusiya və Osmanlı dövlətlərinin daxilində baş verən münaqişələr onların Azərbaycanda baş verən hadisələrə müdaxilə etməsinə imkan vermədiyi üçün müstəqil xanlıqların yaranması təmin edildi. Bu zaman Azərbaycanda 20 xanlıq və 6 sultanlıq yarandı. Bunlardan biri də Qarabağ xanlığı oldu.
Nadir şahın ölümündən sonra rahat və qorxusuz hərəkət edən Pənahəli bəy, öz doğma vətəni olan Qarabağa gələrək, yaxın adamlarını başına toplayıb siyasi fəaliyyətə başlayır. Xüsusilə xorasana sürgün edilmiş Cavanşir, Otuziki və Kəbirli tayfalarının geri dönmələrini təmin edir və onları Qarabağda əvvəllər yaşadıqları obalarına yerləşdirir.[6] Başqa yerli tayfaların dəstəyini alandan sonra Qarabağın tək lideri kimi davranmağa başlayır. Beləliklə, 1747-ci ildə Pənahəli xan yalnız Cavanşir tayfasının deyil, eyni zamanda keçmiş Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyinin Qarabağ bölgəsində yaşayan tayfalarını birləşdirərək Qarabağ xanlığının əsasını qoydu.[7] Mirzə Adıgözəl bəy, Əhməd bəy Cavanşir və Mir Mehdi xəzani Qarabağ xanlığının 1747-ci ildə yaradıldığını qeyd edirlər.[8] Qarabağ xanlığının qurucusu olan Pənahəli xanın soyu haqqında bütün qaynaqlar eyni fikirdə olub, onların nəslinin Türküstandan gəlmiş Cavanşir tayfasının Bəhmənli elinə bağlı Sarıcalı oymağından olduğunu bildirlər.[9] Əbül-Qazi Bahadır xana görə, Qarabağ xanlığının idarəsi, Oğuz xanın üçüncü oğlu olan Ulduzun böyük oğlu Afşarın nəvələrindən Cavanşir qəbiləsinin Sarıcalı sülaləsinə aid olmuşdur. Pənahəli xan dövründə Bayat,[10] Şahbulaq[11] qalaları tikilmiş, Şuşa (Pənahabad) qala-şəhərinin əsası qoyulmuşdur (1751-1756). 1759-cu ildə Şuşanı mühasirəyə alan Urmiya xanı Fətəli xan Əfşara məğlub olan Pənahəli xan, oğlu İbrahimxəlil bəyi girov verməklə Urmiya xanlığının tabelik şərtlərini qəbul etmişdir.[12] Bu dövrdə İranda hakimiyyəti ələ alan Kərim xan Zənd, Urmiyalı Fətəli xanı məğlub etmək üçün onun rəqiblərindən, o cümlədən Pənahəli xandan dəstək istəyir. Bu dəvəti girovda olan oğlu İbrahimxəlil bəyi xilas etmək və eyni zamanda Fətəli xandan qisas almaq üçün fürsət bilən Qarabağ xanı, kiçik oğlu Mehrəli bəyi Qarabağda müvəqqəti hakim qoyaraq Kərim xan Zəndə yardıma getmişdir. 1762-ci ilin may ayında xoy və Salmas şəhərləri arasında baş tutan döyüşdə məğlub olan Fətəli xan Urmiya qalasına çəkilərək müdafiə olunmağa başlamışdır. Pənahəli xan başqa Azərbaycan xanları kimi Kərim xan Zəndin Urmiya qalası yanındaki düşərgəsinə gəlir. 9 aylıq mühasirədən sonra Urmiyanı təslim alan Kərim xan, əsir alınan Fətəli xanla bir yerdə ona köməyə gələn Azərbaycan xanlarını da özü ilə Şiraza aparır. Yola düşərkən İbrahimxəlil bəy Qarabağa xan göndərilsə də, Pənahəli xan Şiraza gedir və bir müddət sonra orada vəfat edir (1763). Cəsədi Qarabağa gətirilərək Ağdamda dəfn edilmişdir.[13]
Pənahəli xanın ölümündən sonra 1763-1806-cı illərdə İbrahimxəlil xan tərəfindən idarə olunan Qarabağ xanlığı ən güclü dövrünü yaşamışdır. Qubalı Fətəli xanın 3 dəfə və Ağa Məhəmməd şah Qacarın iki dəfə Qarabağa hücum etməsinə baxmayaraq, İbrahimxəlil xan hakimiyyətini qoruyub saxlaya bilmişdir. O, Osmanlı dövləti ilə sıx əlaqələr yaradan Azərbaycan xanlarından biri olmuşdur.[14] 1805-ci ildə Qarabağ xanı Kürəkçay müqaviləsini imzalayaraq Rusiyanın tərkibinə keçmişdir.[15] İbrahimxəlil xan Rusiyanın hakimiyyətini qəbul etsə də, daha sonra bundan peşman olmuş və bu siyasi qarışıqlıqda ermənilərin xəyanətinə uğrayaraq, 1806-cı ilin yayında ruslar tərəfindən 17 yaxın adamı ilə birlikdə Xankəndində öldürülmüşdür. Yerinə oğlu Mehdiqulu xan keçmişdir. Rus zabitlərinin hərəkətlərinin qeyri-qanuni olduğunu anlayan Çar Rusiyasının rəsmi orqanları əhalini sakitləşdirmək üçün Mehdiqulu xana general-mayor rütbəsi vermişdir. Lakin Mehdiqulu xanın İrana qaçmasından sonra, 1822-ci ildə çar fərmanı ilə Qarabağ xanlığı rəsmən ləğv edilmişdir.[16]
[1] Cavanşir, Əhməd bəy, “Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi fəaliyyətlərinə dair”, Fərzəliyev, Akif, red., Qarabağnamələr, C. I (Bakı, Yazıçı, 1989), s. 157.
[2] a.k.ə. Adıgözəl bəy, Mirzə (1989), ss. 31-32. Həmçinin bax; a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Camal Cavanşir (1989), s. 110.
[3] xəzani, Mir Mehdi, “Kitabi-tarixi-Qarabağ”, Axundov, Nazim, red., Qarabağnamələr, C. II (Bakı, Yazıçı, 1991), s. 106. Həmçinin bax; Axundov, Nazim, Qarabağ salnamələri (Bakı, Yazıçı, 1989), s. 32.
[4] a.k.ə. Xəzani, Mir Mehdi (1991), s. 107.
[5] Bakıxanov, Abbasqulu Ağa, Gülüstani İrəm (Bakı, 1951), ss. 158-159. Həmçinin bax; a.k.ə. Xəzani, Mir Mehdi (1991), s. 104. Həmçinin bax; a.k.ə. Azərbaycan tarixi, C. III (1999), s. 387.
[6] a.k.ə. Adıgözəl bəy, Mirzə (1989), s. 33.
[7] a.k.ə. Cavanşir, Əhməd bəy (1989), s. 158.
[8] a.k.ə. Xəzani, Mir Mehdi (1991), s. 114.
[9] a.k.ə. Adıgözəl bəy, Mirzə (1989), s. 31. Həmçinin bax; a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Camal Cavanşir (1989), s. 110. Həmçinin bax; a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Yusif (1991), ss. 12-14.
[10] a.k.ə. Y.Qarabaği, Mirzə Yusif (1991), s. 15.
[11] a.k.ə. Adıgözəl bəy, Mirzə (1989), s. 35.
[12] a.k.ə. Bakıxanov, Abbasqulu Ağa (1951), s. 158.
[13] a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Camal Cavanşir (1989), s. 119. Həmçinin bax; Mirzə Camaloğlu, Rzaqulu bəy, “Pənah xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri”, Axundov, Nazim, red., Qarabağnamələr, C. II (Bakı, Yazıçı, 1991), s. 217. Həmçinin bax; Fəna, Mirzə Rəhim, “TarixiCədidi-Qarabağ”, Axundov, Nazim, red., Qarabağnamələr, C. II (Bakı, Yazıçı, 1991), s. 256. Həmçinin bax; Əlizadə, Həsən İxfa, “Şuşa şəhərinin tarixi”, Axundov, Nazim, red., Qarabağnamələr, C. II (Bakı, Yazıçı, 1991), s. 325.
[14] Dedeyev, Bilal “Karabağ Hanlığı (1747-1822)”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 136, (Ocak-Şubat 2002), ss. 39-44.
[15] “Rusiya və Qarabağ xanlığı arasında Kürəkçay müqaviləsi”, Mahmudov,Yaqub, və Şükürov, Kərim, red., Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi (1639-1828)-Dövlətlərarası müqavilələr və digər xarici siyasət aktları, C. I (Bakı, Regionların inkişafı ictimai birliyi, 2009), ss. 365-376.
[16] Mustafazadə, Tofiq, Qarabağ xanlığı (Bakı, Sabah, 2010), ss. 209-210.
