Qarabağ xanlığını qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olan xan idarə edirdi. Bu xanlar dünyəvi işlərdə olduğu kimi dini işlərdə də geniş səlahiyyətlərə malik idilər. Qarabağ xanlığı 75 illik tarixi boyunca əsasən 3 xan – Pənahəli xan (1747-1763), İbrahimxəlil xan (1763-1806) və Mehdiqulu xan (1806-1822) tərəfindən idarə olunmuşdur. Yalnız 1763-cü ildə Pənahəli xanın ölümündən sonra İbrahimxəlil və Mehrəli bəy qardaşları arasında başlayan xanlıq mübarizəsi ölkədə bir müddət iki hakimiyyətliliyə gətirib çıxartmış, bu mübarizə, 1763-cü ildə də Mehrəli bəyin Qarabağdan qovulması və İbrahimxəlil ağanın qalib gələrək Qarabağ xanlığında hakimiyyəti ələ alması ilə nəticələnmişdir.[1]
Xanın idarəetmə işlərində ən böyük köməkçisi xanlıq divanı idi. Divan məclisi xanlığın idarə edilməsi ilə bərabər vergi işləri ilə də məşğul olurdu. Divanda əhalinin qeydiyyatda olduğu və əsgərlik yaşında olan gənclərin adlarının yazıldığı dəftərlər mövcud idi.[2] xanlıqda mühakimə işlərinə divandan ayrı fəaliyyət göstərən “məhkəmə” həyata keçirirdi. Bu məhkəmələrdə təqsirlilər şəriət qanunlarına görə ittiham olunurdu. Divan və məhkəmə iclasları xan ilə qazının iştirakı və başçılığı altında həyata keçirilirdi.[3]
Xandan sonra ən yüksək mövqeyə sahib olan vəzifəli şəxs vəzir idi. Qarabağ xanlığında vəzir həm daxili, həm də xarici işlərə cavabdeh olan vəzifə sahibi idi. Qarabağın ən tanınmış vəzirləri Molla Pənah Vaqif və Mirzə Camal Cavanşir olmuşdur. Onlar dövlət adamı olmaqla yanaşı, həm də dövrünün məşhur şair və elm xadimləri idilər. Xanın sarayında vəzirdən başqa sərkərəli adı verilən maliyyə məmuru, eşikağası adlanan xanın şəxsi işlərini idarə edən şəxs, habelə xəzinədar, anbardar kimi vəzifə sahibləri də mövcud olmuşdur.[4]
İnzibati idarəetmə formasına görə kiçik dövlətə bənzəyən Qarabağ Xanlığının XVIII əsrdəki sərhədləri cənubda Araz çayı üzərindəki xudafərin körpüsündən başlayaraq Cavad, Zərdab və Əlvənd kəndləri, şərqdə Kür çayı, şimalda Gəncə xanlığı ilə Qarabağ arasındakı Goran çayı, qərbdə isə Qarabağ dağları və Naxçıvan xanlığı ilə əhatə olunmuşdu.[5] Qarabağ xanlığının sahəsi təqribən 18000 km2 olub,[6] şimaldan cənuba 182, şərqdən qərbə isə 273 km olduğu bildirilir.[7]
Qarabağ Xanlığının ərazisi inzibati cəhətdən 21 mahaldan ibarət idi. Bu mahallar Çalbayır, Zəngəzur, Mehri, Qafan, Sisyan, Dəmirçi-Aslanlı, Güpara, Bərgüşad, Bahabyurd, Kəbirli, Talış (Gülüstan), Cavanşir, xaçın, Çiləbörd, Xırdapara, Dizaq, Otuziki, İyirmidörd, Qaraçorlu, Vərənd və Acan-türk idi. Mahallar içərisində əhalisinin dini etiqadı xristiyan olan və Qarabağda xalq arasında “xəmsə” (beşlik) adlandırılan bölgələri (məliklikləri) idarə edənlərə Məlik, əhalisi müsəlman olan mahalların idarəçilərinə isə Mahal bəyləri və ya naiblər deyilirdi.[8]
Mahallar öz növbəsində kəndlərə ayrılırdı. Osmanlı dövlətinin tərtib etdirdiyi 1727-ci il tarixli “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə xanlığın əhatə etdiyi ərazilərdə bir hissəsi boş olmaq şərti ilə cəmi 796 kəndin adı qeydə alınıb. Bu rəqəm təqribən 100 il sonra 1823ci ildə rusların apardığı qeydiyyatda 642 kənd və oymaq olaraq göstərilir.[9] Azərbaycan xanlıqlarının hamısında olduğu kimi, Qarabağda da kəndləri kəndxuda və ya kovxalar idarə edirdi.
Xanlığın mərkəzi ilk əvvəl Bayat qalası (1748),[10] daha sonra Tərnəküt deyilən yerdə Şahbulağı qalası (1749)[11] və 1751-ci ildən sonra isə, Panahabad/Şuşa qala-şəhəri olmuşdur. XVIII əsrin son rübündə Şuşa şəhəri strateji vəziyyəti ilə yanaşı, həm də Azərbaycanın sayılan ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Azərbaycandan geçən məşhur İpək Yolunun Şuşa şəhərindəki ticarət həyatının canlanmasına da mühüm təsiri olmuşdur. İqdisadiyyatın inkişafı qala əhalisinin sayının artmasına ciddi təsir göstərmişdi. XVIII əsrin sonları və XIX əsrin əvvəllərində Şuşa şəhəri 17 məhəllədən ibarət idi.[12] Qarabağ xanlığında Şuşa da daxil olmaqla qalalara cavabdeh olan vəzifəli şəxslərə Qalabəyi deyilirdi.
[1] a.k.ə. Cavanşir, Əhməd bəy (1989), s. 163. Həmçinin bax; a.k.ə. Axundov, Nazim (1989), s. 78.
[2] a.k.ə. Adıgözəl bəy, Mirzə (1989), s. 50.
[3] a.k.ə. Azərbaycan tarixi (1999), s. 451.
[4] a.k.ə. Mustafasadə, Tofiq (2010), ss. 123-124.
[5] a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Camal Cavanşir (1989), ss. 107-109. Həmçinin bax; Qaradaği, Həsənəli, “Qarabağ vilayətinin qədim və cədid keyfiyyəti və övzaları”, Axundov, Nazim, red., Qarabağnamələr, C. II (Bakı, Yazıcı, 1991), s. 352.
[6] a.k.ə. Sami, Şəmsəttin (1996), s. 3621.
[7] a.k.ə. Mirzə Camaloğlu, Rzaqulu bəy (1991), s. 206.
[8] a.k.ə. Xəlilov, xaliyəddin (1992), s. 9. Həmçinin bax; a.k.ə. Mustafazadə, Tofiq (2010), s. 96.
[9] a.k.ə. Qeybullayev, Qiyasəddin (1990), s. 151. Həmçinin bax; a.k.ə. Mustafazadə,Tofiq (2010), ss. 97-98.
[10] a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Yusif (1991), s. 15.
[11] a.k.ə. Adıgözəl bəy, Mirzə (1989), s. 35.
[12] a.k.ə. Qarabaği, Mirzə Yusif (1991), s. 19
