Tarixi Şimali Azərbaycanın, yəni müasir Azərbaycan Respublikası ərazisinin sistemli elmi-arxeoloji öyrənilməsinə sovet hakimiyyətinin ilk illərində başlanılmışdır. XX əsrin 20-ci illərindən xüsusi yaradılmış tarixi-arxeoloji struktur “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti” Azərbaycanın qədim abidələrinin tədqiqinə fəal surətdə qoşulmuş və qısa müddət ərzində gərgin zəhmətin nəticəsi olaraq Azərbaycan tarixşünaslıq elmini müxtəlif tarixi dövrlərə dair dəyərli əsərlərlə zənginləşdirmişdi. Lakin ən başlıcası, o dövrdə başlanılmış fəal arxeoloji ekspedisiyalar əyani şəkildə sübut etmişdilər ki, əbəs yerə Azərbaycan ərazisi nəinki Qafqazda, ümumən bütün dünyada ən qədim mədəniyyətlərin meydana gəlməsi və inkişafı ocağı hesab edilmir. Sözügedən ekspedisiyaların rəhbəri akademik İvan Meşaninov Azərbaycanı digər tarixi əsər və sərvətlərlə yanaşı, Qarabağın tarixi-coğrafi ərazisində yerləşən Azıx mağarası, Tağlar mağarası, Qaraköpəktəpə, Kərkicahan, Dolanlar, Qarqarçay, həmçinin Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətini özündə birləşdirən “yeraltı muzey” [1] adlandırmışdır.

1960-cı ildə görkəmli Azərbaycan arxeoloqu Məmmədəli Hüseynov Azərbaycanın Füzuli rayonunda Quruçay çayının sahilində qədim insan məskəni olan Azıx mağarasını aşkar etmişdir. Azıx mağarası zəngin tapıntılarına görə arxeologiya tarixində görkəmli elmi kəşf hesab olunur. 1960-1980-ci illər arasında Azərbaycan alimləri və arxeoloqları tərəfindən 8000 kvadratmetrdən az ərazidə mədəni təbəqələrin tədqiqi üçün mağarada böyük arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Arxeoloqlar mağarada hündürlüyü 20 metr olan günbəzləri və 2 metr uzunluğunda stalaktitləri olan səkkiz böyük mağara ilə ayrılmış dəhlizi bərpa etmişdirlər. Mağaranın hündürlüyü min metrdir.[2]

1968-ci ildə Hüseynov mağaranın beşinci təbəqəsində Azərbaycan arxeoloji tarixşünaslığı üçün mühüm elmi tapıntı hesab edilən üzrəində iki diş olan çənə sümüyü tapdı. Müasir metodologiya və texniki vasitələrlə aparılan araşdırmalar bu çənə sümüyünün 350-400 min il əvvəl (Aşağı Paleolit Dövrünün Orta Aşel mərhələsində) yaşamış 18-22[3] yaş arası qadına məxsus olduğunu sübut etmişdir.[4]

Bu, keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində aşkar edilmiş ən qədim çənə smüyü idi və ona “Azıxantrop” (“Azıx adamı”) adı verilmişdir.[5] Fransız paleontoloqu Lumlinin fikrincə, “Azıxantrop” dünyada dördüncü ən qədim insan qalığıdır. Birincisi Tanzaniyanın Olduvai dərəsində Riçard Liki tərəfindən, ikincisi Keniyada, üçüncüsü isə Fransada aşkar edilmişdir. “Azıxantrop” keçmiş Sovet İttifaqında ən qədim tapıntı idi.[6]

Azıx mağarası daş dövrü tarixinin hər bir mərhələsini təmsil etdiyi üçün xüsusilə əlamətdardır. Mağaranda ümumi tutumu 10-14 metr olan on mədəni təbəqə var. Mağaranın yeddinci və onuncu təbəqəsində erkən daş dövrünə aid tarixi əsərlər var. Bundan əlavə, mağaranın üçüncü, beşinci və doqquzuncu təbəqələrində Aşağı Paleolit dövrünə aid qədim insanların istifadə etdiyi 15.000-dən çox daş alət və artefakt aşkar edilmişdir. Beşinci və onuncu təbəqələr isə ən qədim hesab olunur və Aşeldən əvvəlki dövrə aiddir.[7]

Arxeoloqlar mağaranın dördüncü təbəqəsindəki tapıntıların odun əldə ediməsi tarixinə aid olduğunu iddia edirlər. Belə ki, ovçuluğun təsiri ilə o dövrdə yaşayan insanlar süni ocaqlar hazırlamaq üçün torpaqda çuxur qazırdılar. Bu ocaqları hörgü və ya yarımdairəvi barmaqlıqlarla əhatə edirdilər. Görünür, odun yandırıldığı yer təkcə yemək bişirmək üçün deyil, həm də ocağı qorumaq üçün istifadə olunub. 1970-ci illərin əvvəllərində mağaranın müxtəlif təbəqələrində beş oxşar ocaq tapılmışdır. “Birinin ətrafı 30 santimetr qalınlığında ayparayabənzər daş divar bünövrəsi ilə əhatə olunmuşdu… Bu, bəşəriyyət tarixində məlum olan ilk tikinti və ilk məlum ocaq yeridir. Çox güman ki, 700-500 min il əvvəlki dövrə aiddir”.[8]

Alimlrin fikrincə, “Azıxantrop” həm də süni yaşayış yerləri yaratmaq üçün tikinti ilə məşğul olmuşdur. “Azıx mağarasında tapılan ayının kəllə sümüyünün üzərində çizilmiş səkkiz maili xətt bizə “Azıxantrop”un əsrarəngiz mənəvi həyatı haqqında daha çox məlumat verir. Bu xətlər istənilən düşüncənin, rəqəmin, ritualın, şəklin və s. əksi ola bilər. Bu yanaşmanın başqa heyvanlara deyil, məhz ayının kəllə sümüyünə qarşı göstərilməsi erkən totemizmdən xəbər verir”.[9]

Azıx mağarasının kəşfi bütün dünyada geniş elmi auditoriyanın diqqətini çəkmişdir. Alimlər bu kəşfi bəşəriyyətin ən qədim tarixinin daha yaxşı başa düşmülməsi yolunda edilmiş mühüm addım olaraq qiymətləndirilər. Beləliklə, mağaranın kəşfi 1981-ci il dekabrın 8-də Paris açılmış “Avropanın ən qədim sakinləri” adlı sərgidə nümayiş etdirilmişdir.[10] Bundan başqa, bu tapıntıya görə Azərbaycan “Avropanın ən qədim sakinləri” xəritəsinə daxil edilmiş və Azıx mağarası dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biri olaraq tanınmışdır.

Lakin Dağlıq Qarabağ və yeddi ətraf rayonun işğalından sonra ermənilər həmin rayonlarda tarixi abidələri məhv etməyə və Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmağa başladılar. S.Mkrtçyan “Dağlıq Qarabağın tarixi və memarlıq abidələri” adlı kitabında yazır ki, “Azıx mağarasında Aşel mədəniyyətinə aid qadın “heykəli” tapılıb və heykəlin geyimi müasir erməni qadınlarının geyiminə çox bənzəyir.”[11] Digər erməni alimi, arxeologiya haqqında məlumatı olmayan ədəbiyyatşünas S.Xanzadyan 1986-cı ildə “Avanqard” jurnalında Mkrtçyanın kitabına yazdığı resenziyada Mkrtçyanın əsassız fikrini dəstəkləmişdir. Lakin əslində bu, minilliklər ərzində damcının düşməsi nəticəsində formalaşmış buzla örtülmüş 2 metrlik stalaqnat sütun idi.[12]

Azərbaycan arxeoloqlarının Qarabağda apardıqları digər mühüm tarixi kəşf Quruçayın sol sahilində yerləşən Tağlar mağarasıdır. Tağlar mağarası Azıx mağarasının yaxınlığında yerləşir. Bu qədim insan məskənləri arasındakı məsafə 3 km-dir. Mağaranın adı yaxınlıqdakı Tağlar kəndindən götürülmüşdür. Mağaranı kəşf edən azərbaycanlı arxeoloq Məmmədəli Hüseynov onu Qafqazın ən mühüm arxeoloji və tarixi əsərlərindən biri hesab etmişdir. O, birinci və ikinci təbəqələrdəki tapıntıların orta və son Mustye (Musterian) dövrlərinə aid olduğunu iddia edirdi. Mağaranın son təbəqəsinin yuxarı paleolit dövrünün əvvəllərində formalaşdığı təxmin edilir.[13]

Qazıntı zamanı Tağlar mağarasının aşağı təbəqəsində onurğalı heyvanların qalıqları və çoxlu daş alətlər aşkar edilmişdir. Bir çox daş artefakt və məmulatlar xüsusi ustalıqla hazırlanmışdır. Azərbaycan tarixçisi İqrar Əliyev bildirib ki, bu kəşflər mağara sakinlərinin ovçuluq və yığıcılıq alətləri hazırlamağın sadə üsulları haqqında bilgiləri, eləcə də ətraf mühit haqqında təbii və mənəvi anlayışa malik olduqları təəssüratını yaradır.[14]

Qafqaz arxeologiyası üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edən bu iki mağaradan əlavə Qarabağ ərazisində digər mağaralar da kəşf edilmişdir; onlar yaşca kiçik olsalar da, öyrənilmək üçün zəngin materiala malikdirlər. Hələ XX əsrin 40-cı illərində Azərbaycan arxeoloqu İ.M. Cəfərov yerli əhalinin qədim etiqadlarının öyrənilməsində onların əhəmiyyətini qeyd etmişdir, belə ki, bu mağaraların əksəriyyəti kult səciyyəlidir: “Qubadlı rayonunda çoxlu mağara var. Süni mağaralardan fərqli olaraq, burada onları “kaha” adlandırırlar, məsələn, Əliquluuşağı kəndinin yaxınlarında yerləşən “Ağ kaha”, “Qara kaha” kimi. Azərbaycanda onlar yerli əhali tərəfindən etiqad yerləri kimi ehtirama layiq görülürdülər: ibadət üçün bura gələn ətraf kəndlərin sakinləri özləri ilə bərabər müxtəlif azuqə, yemək sovqatları gətirirdilər.[15]

Füzuli rayon mərkəzinin girişində yerləşən Qarabağın unikal arxeoloji abidəsində – Qaraköpəktəpədə tapıntılar aşkar edilənə kimi Qarabağda mezolit (təqribən e.ə. X-VIII minilliklər) dövrünün öyrənilməsində ciddi boşluqlar mövcud idi. Qarabağın qədim dövrünü öyrənən tarixçilərə Tağlar mağarasından birbaşa eneolit çağına keçmək lazım gəlirdi. Lakin XX əsrin 60-cı illərində Qaraköpəktəpədə başlanılmış stasionar qazıntılar müəyyən dərəcədə bu boşluğu doldurmağa imkan verdi, həmçinin Azərbaycan arxeologiyasını əhəmiyyətli şəkildə zənginləşdirdi.[16]

Tünc əsri və dəmir dövrü Qarabağ bölgəsiniin arxeologiyası üçün müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz Qaraköpəktəpədən başqa çoxsaylı qəbirlər, habelə bölgənin müxtəlif yerlərində aşkar edilmiş müxtəlif növ tapıntılar bu faktı təkzibolunmaz surətdə təsdiqləyir. XX əsrin 30-cu illərindən etibarən Qarabağa göndərilmiş heç bir ekspedisiya adı çəkilən dövrə dair çoxlu sayda əşya əldə etmədən geri dönmürdü ki, bu da ümumilikdə Azərbaycanıın arxeoloji kolleksiyasını əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. 1938-ci ildə dağ ətəyində yerləşən Kərkicahan kəndi yaxınlığında Y. İ. Qummel tərəfindən aşkar edilmiş və həmin kəndin adı ilə adlandırılmış xəzinə bu qəbildən keçmiş SSRİ-nin arxeoloji elmində səs salmış ilk tapıntı oldu.[17] Qarabağın dəmir dövrü arxeologiyası üçün daha bir mühüm hadisə 1948-ci ildə Dolonlar kəndi yaxınlığında qədim qəbiristanın kəşf edilməsi oldu.[18]

Nəticə olaraq onu demək olar ki, Azıx, Tağlar, Qaraköpəktəpə, Kərkicahan, Dolanlar, Qarqarçay, eləcə də Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyəti kimi qədim insan düşərgələri bütün dünya elmi ictimaiyyətində Azərbaycan tarixinə bütünlükdə baxışı və Azərbaycanda və Qafqazda ibtidai insanın meydana gəlmə tarixi haqqında rəyləri tamamilə dəyişdirmişdir.

---

[1] Гаджиев, Г., Аббасов. В., “Историко-археологические исследования Гаргарчайского бассейна Карабахской зоны Азербайджана”, Наследие (2007), №4-5, с.43

[2] Султанов, Р.Г., “Геологическое строение палеолитовых карстовых пещер Азыха и Таглара в Нагорном Карабахе Азербайджана”, Материальная культура Азербайджана (Баку, 1974), Том VII, c. 32.

[3] Cəfərov, Ə., Quruçay dərəsində (Bakı, 1990), s. 31-34.

[4] Алиев, И.Г., Нагорный Карабах: история, факты, события (Баку, 1989), с. 7.

[5] Zardabli, Ismail Bey, The History of Azerbaijan: From Ancient Times to the Present Day (Rossendale Books, 2014), p. 14.

[6] Mustafayev, Arif, “Jawbones and Dragon Legends: Azerbaijan’s Prehistoric Azikh Cave,” Azerbaijan International, Vol. 4, No. 2, 1996; http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/42_folder/42_articles/42_azikhcave.html. Accessed on December 1, 2022.

[7] Султанов, Р. Д., “Геологическое строение Азыхской пещеры в долине р. Куручай”, Материалы сессии, посвященной итогам археологических и этнографических исследований 1964 г. в СССР. Тезисы докладов (Баку, 1965). Həmçinin bax; Ширинов, Н.Ш., “О геоморфологической датировке возраста Азыхской пещерной стоянки палеолитического человека”, Материалы сессии, посвященной итогам археологических и этнографических исследований 1964 г. в СССР (Баку, 1965) ). Həmçinin bax: Гусейнов М.M., Древний палеолит Азербайджана (Баку, 2010), s. 12-62.

[8] Mustafayev, Arif, “Jawbones and Dragon Legends: Azerbaijan’s Prehistoric Azikh Cave,” Azerbaijan International, Vol. 4, No. 2, 1996; http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/42_folder/42_articles/42_azikhcave.html. Accessed on December 1, 2022.

[9] Mustafayev, “Jawbones and Dragon Legends”.

[10] Shukurov, Karim K., “A History of Azerbaijan: From the Furthest Past to the Present Day,” Vision of Azerbaijan, March-April, 2010; http://www.visions.az/en/news/35/fdf8b4b9/. Accessed on December 1, 2022.

[11] “Armenian excavations in Azikh or how history is falsified,” Heritage, Vol. 4, No. 23, 2015, p. 12. See also: Karabağ Sorular ve Gerçekler (İstanbul, 2011), s. 16.

[12] “Armenian excavations in Azikh or how history is falsified,” Heritage, Vol. 4, No. 23, 2015, p. 12. See also: Karabağ Sorular ve Gerçekler (İstanbul, 2011), p. 16.

[13] Hüseynov, M., “Tağlar mağarasında paleolit düş̧ərgəsi haqqında,” Материальная культура Азербайджана (Баку, 1974), Том VII. s. 11-19.

[14] Алиев, Нагорный Карабах, s. 7-8.

[15] Джафаров, И.М., “Следы древней культуры человека на территории Азербайджана”, Сборник статей по истории Азербайджана. Выпуск I. (Баку, 1949), с. 20.

[16] Исмаилзаде, Г., “Гаракепектепе – сокровищница истории”, Наследие (Баку-Москва, 2006), №6(24), второе издание (2007), с. 46-47.

[17] Гуммель, Я.И., “Раскопки в Нагорно-Карабахской Автономной Области в 1938 году”, Известия АзФАН СССР, №4 (1939), сc. 77-80.

[18] Минкевич, Н.В., “Разложения родового общества в древнем Азербайджане”, Сборник статей по истории Азербайджана. Выпуск I (Баку, 1949), сc. 53-54.