Sovet dövründə DQMV-ində etnik tərkibin necə olduğu barədə daha aydın təsəvvür əldə etmək üçün 1923-cü il iyulun 7-də DQMV-nin yaradılmasına kimi buradaki etnik və siyasi vəziyyəti öyrənmək lazımdır. Belə ki, I Dünya müharibəsi davam etdiyi zaman, 1916-cı ildə Çar Rusiyasının həyata keçirdiyi siyahıyaalınmalara görə Şuşa qəzasında əhalinin ümumi sayı 171.954 nəfər olmuşdur: onların 77.189 nəfərini azərbaycanlılar, 94.785-i isə ermənilər təşkil etmişdir.[1] 1917-ci ilin oktyabrında baş verən bolşevik çevirilişindən sonra hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklər Leninin rəhbərliyi altında birtərəfli qaydada I Dünya müharibəsindən çıxdığı üçün rus ordusundan tərxis edilən erməni quldur dəstələri ilə birlikdə Azərbaycana, eləcədə Qarabağa soxuldular. Onlar Qarabağın azərbaycanlı əhalisini məhv edərək, buranı yeni yaradılmış Ararat respublikasına birləşdirmək istəyirdilər. Bu məqsədlə 1918-1919-cu illərdə Qarabağ bölgəsində 150 azərbaycanlı kəndinin əhalisi məhv edildi.[2]

Bu dövrdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi soyqırımların qarşısı general Nuru paşanın rəhbərliyi altında türk ordusunun və yerli Azərbaycan əlahiddə ordusunun birgə səyləri ilə alındı. Osmanlı və Azərbaycan əsgərlərini birləşdirən Qafqaz İslam Ordusu 1918-ci il sentyabr 15-də Bakını azad edərkən Gəncə-Bakı istiqamətindəki yol boyu məntəqələri, sonra da Şuşa və bütün Qarabağı erməni quldur dəstələrinin işgalından azad etdi.[3] Bu hadisələr zamanı Qarabağda yaşayan çox sayda azərbaycanlı baş verən qırğınlarda ev-eşiyindən didərgin düşdü və öldürüldü.

1920-ci ilin aprelində Qırmızı Ordu Azərbaycanı işğal etdikdən sonra erməni millətçilərinin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları yeni forma aldı. 1921-1925-ci illərdə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Sergey Mironoviç Kirovun ermənipərəst siyasəti erməniləri ruhlandırdı və bölgədəki inzibati-siyasi vəziyyəti dəyişdirdi. Qarabağ, tarixində ilk dəfə Dağlıq (Yuxarı) və Ovalıq (Aşağı) Qarabağ coğrafi adı altında iki yerə bölündü. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması bu prosesin siyasi yekunu oldu. Mərkəzin yeritdiyi siyasət çar Rusiyası dövründə olduğu kimi, ermənilərin burada rahat yaşayaraq saylarını artırmağa əlverişli şərait yaratdı. 1926-cı ildə Sovet hökumətinin həyata keçirdiyi siyahıyaalmaya görə DQMV-də yaşayan 125.300 nəfər əhalinin 111.700 (89%) erməni, 12.600 (11%) isə azərbaycanlılar idi.[4] Keçən dövr ərzində Qarabağ əhalisinin etnik tərkibi ciddi bir şəkildə dəyişdirildiyi kimi, DQMV-də milli-mədəni dəyərləri də assimilyasiyaya məruz qalmışdı. Burada Azərbaycan türklərinə məxsus tarixi yer adları, yaşayış məntəqələrinin adları dəyişdirildi və erməni adları ilə əvəz edildi. Vilayətin mərkəz Şuşadan Xankəndinə köçürüldü və S.Şaumyanın şərəfinə Stepanakert adlandırıldı.

Sovet hakimiyyətinin ilk 20 illik dövründə Dağlıq Qarabağda əhalinin etnik tərkibi məsələsinə gəlincə, xüsusilə 1930-cu illərdə Sovet Azərbaycanında məhsul vəzifələrin çoxunda ermənilərin yerləşdirilməsi və onların anti-Azərbaycan fəaliyyəti nəticəsində Dağlıq Qarabağda ermənilərin sayı 1939-cu ilə kimi 2.6% artdı. 1937-1938-ci illərdə Sovet höküməti, Sovet-Türkiyə münasibətlərində soyuqluq yarandığı üçün azərbaycanlılara etibar etməyərək, Dağlıq Qarabağdan yüzlərlə azərbaycanlı ailəni Azərbaycanın Aran torpaqlarına köçürtdü. Onların yerinə Ermənistandan yüzlərlə erməni ailəsi yerləşdirildi.[5]

İkinci Dünya Müharibəsi illərində müharibənin dağıdıcı xarakter daşıması səbəbindən Dağlıq Qarabağın Azərbaycan və erməni əhalisinin sayı azaldı. 1959-cu il əhalinin siyahıyaalınmasına əsasən, Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi 86%-ə (121 min nəfər) qədər azalmış, azərbaycanlıların sayı isə 14%-ə qədər artmışdır. Regionda demoqrafik vəziyyətin dəyişməsi sonrakı iki onillikdə də etnik azərbaycanlıların xeyrinə davam etdi. 1979-cu il siyahıyaalmasına görə Dağlıq Qarabağ əhalisinin təqribən 75%-ni ermənilər, 23%-ni azərbaycanlılar, 2% -ni isə diğər xalqların nümayəndələri təşkil edirdi.[6] Bu statistik məlumatlardan da göründüyü kimi, 1939-1979-cu illərdə aparılan əhalinin siyahıyaalınması nəticəsində Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisi müəyyən qədər artmışdır. Lakin sovet dövrünün sonlarına doğru etnik ermənilərin sayı yenidən artmışdır, belə ki 1989-cu il sovet əhali siyahıyaalmasının yekunlarına görə, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 187,8 min nəfərlik əhalisinin 76,9% (145,500) etnik ermənilər, 21,5% (40,688) etnik azərbaycanlılar və 1% (1,99) digər etnik qruplar olmuşdur.[7]

[1] a.k.ə. Mahmudov, Ceyhun (2010), s. 566.

[2] a.k.ə. Uçarol, Rifat (1995), s. 485-491. Həmçinin bax; a.k.ə. Müxtəsər xronoloji ensiklopediya (2003), ss. 42-100.

[3] a.k.ə. Osmanlı Belgelerinde Karabağ (2009), ss. 240-241. Həmçinin bax; a.k.ə. “Karabağ”, MeydanLarousse, Büyük lugat ve Ansiklopedi, s. 917. Həmçinin bax; Süleymanov, Mehman, Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan (Bakı, 1999), ss. 72-83-139. Həmçinin bax; a.k.ə. Ağayev, Yusif və Əhmədov, Səbuhi (2009), ss. 109-167.

[4] Bakışov, Ç.A., İzminenniye Etniçeskogo Sostava Naseleniya Azerbaycanskoy SSR (po dannım perepisey 1897-1979 gg.), Sovetskoye Etnokrafiya (1980), №5, cc. 66-67.

[5] a.k.ə. Qasımlı, Musa (2010), s. 7

[6] Бахышов, “Название: Изменение этнического состава населения Азербайджанской ССР,” pp. 68-71.

[7] Baguirov, “Nagorno-Karabakh: Basis and Reality of Soviet-era Legal and Economic Claims,” pp. 13-14.