Münaqişənin başlanması Sovet hökuməti üçün gözlənilməz hadisə idi. Çünki bu yeni “aşkarlıq” siyasətinin etnik qruplar arasında gərginliyin artırılmasına gətirib çıxara biləcəyi güman edilmirdi. Sovet İttifaqı dövründə bütün etnik münaqişələrin mövcudluğu rədd edilir və ya məharətlə gizlədilirdi.[1] Buna görə də, Siyasi Büronun məsləhətçisi Vyaçeslav Mixaylov münaqişəyə aydınlıq gətirərkən bunun onlar üçün tamamilə yeni bir məsələ olduğunu etiraf etmişdi. Faktiki olaraq, münaqişə başladığı gündən Sovet hökuməti problemə etinasız qalmadı və dərhal prosesə müdaxilə etdi. Lakin sovetlərin keçirdiyi islahatlar fonunda kütləvi nümayişləri dayandırmaq üçün istifadə edilən ənənəvi qurultay metodu köhnəlmiş hesab olunurdu. Beləliklə, Siyasi Büro Azərbaycanın partiya rəhbərinə güc tətbiq etməkdənsə onları dilə tutmaq metodunu tövsiyə etdi.[2]
Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan ərazisinə erməni iddiaları birbaşa Sovet hökumətinin maraqlarına toxunurdu. Buna görədə Dağlıq Qarabağa dair çıxışında Mixail Qorbaçov demişdir ki, Sovet İttifaqında on doqquz potensial ərazi münaqişələri olub və o, onların heç birinə hər hansı güzəştə gedərək presedent yaratmaq istəmir. Sovet liderləri Dağlıq Qarabağın domino təsirinin Sovet İttifaqının digər bölgələrinə də çatacağını və sonda bunun dövlət üçün çox acı nəticələr verəcəyini bilirdilər. Bu baxımdan, rəsmi Moskvanın ilk təşəbbüsü Bakı və Xankəndi (Stepanakert) arasında dialoq qurmaq oldu. Buna görə də, vilayətə iki böyük nümayəndə heyəti göndərildi.[3]
Lakin, onların Xankəndinə səfəri erməni etirazlarının gərginləşməsinin qarşısını ala bilmədi və hətta bu zaman ermənilər azərbaycanlılara qarşı ilk zorakılıq törətdilər.[4] Daha sonra, etiraz dalğası Dağlıq Qarabağ ərazisindən kənara çıxanda təqribən bir milyon insan İrəvanda gedən nümayişlərə qatıldı. Qorbaçov məsələni müzakirə etmək üçün Ermənistandan olan nümayəndələri qəbul etdi. Lakin, o, Ermənistanın DQMV ilə birləşdirilməsinə dair tələblərini qəbul etmədi. Elə həmin dövrdə, 1988-ci il martın 23-də Sovet İttifaqı Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti DQMV Ali Sovetinin Ermənistanla birləşmək tələblərini rədd etdi. İyulun 18də Rəyasət Heyəti yenə eyni cavabı verdi və DQMV Ali Sovetinin Dağlıq Qarabağın Ermənistanla birləşdirilməsi haqqında qərarını ləğv edərək Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiq etdi.[5] Bundan əlavə, rəsmi Moskva Azərbaycan və Ermənistanda hadisələrin inkişafına nəzarət etmək üçün xüsusi komissiya yaratdı.[6] Lakin, 1989-cu il yanvarın 12-də münaqişənin şiddətlənməsini dayandırmaq məqsədilə rəsmi Moskva Azərbaycan tərəfi ilə məsləhətləşmədən DQMV-ni Azərbaycan SSR-in nəzarətindən çıxararaq Moskvaya tabe olan “xüsusi idərəçilik üsulu” tətbiq etdi.[7] Dağlıq Qarabağ erməniləri bu qərarı Ermənistanla birləşmək üçün bir addım kimi qəbul etdilər.[8] Sonralar rəsmi Moskvanın icmalar arasında münaqişəni həll etməkdə aciz olduğu aydınlaşdı və buna görə də vilayətdə xüsusi idarə üsulu ləğv edildi, hərbi rejim yaradılaraq yenidən Azərbaycanın nəzarətinə qaytarıldı.[9] Münaqişənin gərginləşərək silahlı müstəviyə keçməsindən sonra, xüsusilə 1991-ci ilin yazında və yayında ermənilər tərəfindən azərbaycanlıların yaşadığı məntəqələrə hücum törədildiyi zaman Moskva, Sovet və Azərbaycan hərbi və milis qüvvələrinin birgə əməliyyatı ilə bu prosesə cavab verdi.[10] 1991-ci ilin dekabrında Sovet İttifaqı rəsmən dağıldığı zaman problem həll edilmədən Sovet qoşunları regiondan çıxarıldı.[11]
Ümumiyyətlə, Sovet hökuməti Dağlıq Qarabağ münaqişəsini həll etməkdə aciz idi və hətta bu müddət ərzində həyata keçirilən siyasət özü münaqişənin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri oldu. Bundan əlavə, Sovet İttifaqının yüksək vəzifəli şəxslərinin münaqişəyə qeyri-adekvat reaksiyası icmalar arasında gərginliyin artmasına səbəb oldu və bu gərginlik silahlı münaqişəyə gətirib çıxardı.
[1] a.k.ə. Horowitz, Shale (2004), p. 54.
[2] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), pp. 11-13.
[3] a.k.ə. De Wall, Thomas (2003), p. 13.
[4] a.k.ə. Dragadze, Tamara (1989), p. 56.
[5] a.k.ə. Cornell, Svante E. (1999), p. 20.
[6] a.k.ə. Altstadt, Audrey L. (1992), p. 198
[7] Başer, Bahar, “Third Party Mediation in Nagorno Karabakh: Part of the Cure Karabakh: or Part of the Disease?”, The Journal of Central Asian and Caucasian Studies, Vol. 3, No. 5, 2008, p. 90.
[8] a.k.ə. Cornell, Svante E. (1999), p. 21
[9] a.k.ə. Başer, Bahar (2008), p. 90.
[10] a.k.ə. Cornell, Svante E. (1999), p. 21.
[11] a.k.ə. Başer, Bahar (2008), p. 90.
